Αστερούσια Όρη: To Άγιον Όρος της Κρήτης

(Toυ Κωνσταντίνου Καραμεσίνη) Ελληνισμός και Ορθοδοξία είναι δύο έννοιες ταυτόσημες. Ο σπόρος που έσπειρε το έτος 50 μ.Χ. ο Απόστολος Παύλος, όταν και επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Ελλάδα, ρίζωσε και έδωσε καρπούς και συνεχίζει να δίνει μέχρι σήμερα.

Η αναφορά του Ευαγγελιστή Ιωάννη στη συνάντηση του Χριστού με τους Έλληνες δείχνει την ταύτιση των Ελλήνων με την Ορθοδοξία.  

Ησαν δε τινες Ελληνες εκ των αναβαινόντων, ίνα προσκυνήσωσιν εν τη εορτή. Ούτοι ούν προσήλθον Φιλίππω τω από Βηθσαιδά της Γαλιλαίας, και ηρώτων αυτόν, λέγοντες Κύριε, θέλομεν τον ‘Ιησούν ιδείν. Έρχεται Φίλιππος, και λέγει τω ‘Ανδρέα, και πάλιν ‘Ανδρέας και Φίλιππος λέγουσι τω ‘Ιησού. Ο δε ‘Ιησούς απεκρίνατο αυτοίς λέγων ελήλυθεν η ώρα, ίνα δοξασθή ο Υιός του ανθρώπου.

Μπορεί αυτά τα 2000 χρόνια, μέσα από αντίξοες και δύσκολες συνθήκες, ο Ελληνισμός να βίωσε καταστροφές, να έχει χάσει μεγάλο μέρος της επικράτειας του και της δύναμης του, δεν έχασε όμως την Πίστη του. Αυτό το βλέπουμε σε κάθε μέρος της χώρας μας, όπου υπάρχουν παντού Εκκλησίες και εξωκλήσια στα πιο απίθανα και απόμακρα μέρη της επικράτειας. Επίσης καταλαβαίνουμε ότι από ένα μέρος πέρασαν Έλληνες βλέποντας στο πιο κεντρικό μέρος της περιοχής την ύπαρξη Εκκλησίας. Η Αγάπη των Ελλήνων για την Ορθοδοξία φαίνεται και στα βουνά, όπου στις περισσότερες κορυφές τους συναντάμε  Μοναστήρια, Εκκλησίες και ονομασίες των κορυφών με ονόματα Αγίων μας. Μερικά από αυτά είναι: Στο υψηλότερο βουνό, τον Όλυμπο, σε υψόμετρο 2803 μ., η κορυφή του «Προφήτη Ηλία».

Το Άγιο Όρος δε χρειάζεται συστάσεις, όπως και τα Μετέωρα. Σε όλα τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους και του Ιονίου το πρώτο πράγμα που βλέπεις από τα λιμάνια τους είναι η Εκκλησία στην κορυφή του νησιού. ( Αμοργός «Παναγία Χοζοβιώτισσα», Κάλυμνος «Ιερά Μονή Αγίων Πάντων και Αγίου Σάββα του Νέου», Τήλος «Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος» κ.λ.π.) Έξω από αυτήν την αγάπη για την Ορθοδοξία μας δεν μπορούσε να μείνει το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδος, η Κρήτη. Εδώ έχουμε πληθώρα από Ιστορικά  Μοναστήρια, από Ιστορικές Εκκλησίες και από Ασκηταριά. Θα μείνουμε όμως σε ένα βουνό, τα Αστερούσια Όρη, που αποτέλεσαν το όρος Δίκτυ των Μινωιτών, το ιερόν όρος των Κλασικών και το Άγιο Όρος των Χριστιανών.

Τα Αστερούσια είχαν  την ευλογία να είναι το πρώτο μέρος που επισκέφθηκε ο Απόστολος Παύλος στην Κρήτη και αναφέρεται και στις Αποστολικές Περικοπές προς Τίτον «Τούτου χάριν κατέλιπόν σε εν Κρήτη, ίνα τα λείποντα επιδιορθώση, και καταστήσης κατά πόλιν πρεσβυτέρους».

Ο Απόστολος Παύλος έφθασε στην Κρήτη, όταν κατά το ταξίδι του στη Ρώμη ταλαιπωρήθηκε από ένα φοβερό ναυάγιο και κινδύνευσαν οι επιβαίνοντες επί δεκατέσσερις ημέρες και νύχτες, μέχρι με ανακούφιση να προσαράξουν στους Καλούς Λιμένες της Κρήτης  Από εκείνη τη στιγμή και μετά έμελλε το βουνό που ορθώνεται πάνω από τους Καλούς Λιμένες να καταστεί αγιότοκον και ηρωότοκον. Ο σπόρος που άφησε ο Απόστολος Παύλος βρήκε κατάλληλο έδαφος στα Αστερούσια και οι κάτοικοι του ασπάστηκαν αμέσως το Χριστιανισμό. Η Αγάπη τους έφερε αμέσως στους πρώτους αιώνες μάρτυρες που για την πίστη τους στον Χριστό θυσίασαν τη ζωή τους και δεν ενέδωσαν στις απειλές των Ρωμαίων ηγεμόνων. Τον 3ο αιώνα μ.Χ., την περίοδο των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων  Δέκιου, Διοκλητιανού και Μαξιμιλιανού, Κωνσταντίνου 5ου του Κοπρώνυμου κ.α. έχουμε τους πρώτους που μαρτύρησαν από φρικτά βασανιστήρια: Οι Άγιοι Δέκα, ο Επίσκοπος Γόρτυνας Κύριλλος το 299μ.Χ. και ο Επίσκοπος επίσης Γόρτυνας Πέτρος αρχές του 4ου αιώνα. Επίσης ο Άγιος Παύλος, ο Άγιος Ανδρέας «ο εν κρίσει» κ.α.

Μετά την παύση των διωγμών οι νεοφώτιστοι Χριστιανοί, απελευθερωμένοι από το φόβο των διωγμών, έχτισαν πολλές Βασιλικές Εκκλησίες. Κατά τις αρχαιολογικές ανασκαφές εντοπίστηκαν σε όλα τα νότια παράλια των Αστερουσίων και σε ιστορικές τοποθεσίες των Αστερουσίων όπως η Λεβήνα, η Ίνατος, η Ραξός, οι Άγιοι Ευτυχιανοί, ο Άγιος Κύριλλος, οι Καλοί Λιμένες, ο Τσούτσουρας, ο Χάρακας, τα Καστελλιανά παλαιοχριστιανικές βασιλικές που οι τότε Χριστιανοί τις είχαν λαμπρύνει με ό,τι υλικό αγαθό υπήρχε αλλά και με πολύ Αγάπη.

Κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο βρήκε  την Ορθοδοξία  στα Αστερούσια σε μεγάλη πνευματική  ανάπτυξη, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η ανάδειξη  μεγάλων  Αγίων της Εκκλησίας, όπως (ενδεικτικά) οι Επίσκοποι Κύριλλος, Ευμένιος, Ευτυχιανός και μια μεγάλη σειρά οσίων μορφών. Κορυφαίος όλων αυτών αναδείχθηκε ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης, που συνήθιζε να καταφεύγει στα Αστερούσια για να ησυχάζει και να εμπνευστεί. Μάλιστα εικάζεται ότι στα Αστερούσια συνέταξε το κορυφαίο έργο του «Τον Μεγάλο Κανόνα» και ακούστηκε για πρώτη φορά το «ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα, τι καθεύδεις;».

Φυσικό επακόλουθο όλων αυτών  ήταν η εμφάνιση του μοναχισμού στο βουνό. Λόγω του ότι τα Αστερούσια δεν αναπτύχθηκαν οικιστικά, βρήκε γόνιμο έδαφος για την  εξέλιξη του μοναχισμού, γι’ αυτό  έλαβε μεγάλη πνευματική διάσταση και συνάθροιση μοναχών από την Κρήτη και όχι μόνο. Ιδρύθηκαν κοινοβιακές Ιερές Μονές, όπως η Ιερά Μονή Ευτυχιανών το 10ο  αιώνα, Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής στα Καπετανιανά (13ος αιώνας), Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννη Καπετανιανών (13ος αιώνας), Ιερά Μονή Αγίου Δημητρίου Αχεντριά (13ος αιώνας), Ιερά Μονή Τριών Ιεραρχών (Φιλάγρη) στο Λουσούδι (14ος αιώνας), Ιερά Μονή Οδηγήτριας (14ος αιώνας), Ιερά Μονή Παναγίας Κουδουμά (14ος αιώνας), Ιερά Μονή Αγίου Παύλου Παρανύμφων (14ος αιώνας), Ιερά Μονή Αγίου Νικήτα (14ος-15ος αιώνας), Ιερά Μονή Απεζανών στο Αντισκάρι (16ος αιώνας) που μέχρι σήμερα βρίσκουν καταφύγιο πολλοί πιστοί   καθώς και πολλοί ασκητές που βρήκαν καταφύγιο στις αναρίθμητες σπηλιές και τα σπήλαια του βουνού. Η Αγάπη και η αληθινή πίστη των μοναχών φαίνεται  μέχρι σήμερα από τα ευρήματα που συναντάμε στα σπήλαια και στις σπηλιές των Αστερουσίων.

Την περίοδο της Βενετοκρατίας στην Κρήτη δημιουργήθηκε μια ιδιότυπη και καταναγκαστική ουνία που επέβαλε το Βατικανό.  Οι Κατακτητές, και κυρίως το Βατικανό, σκέφτηκαν ότι ο μόνος τρόπος να ελέγξουν τους Κρήτες, ήταν να τους αλλοιώσουν το εθνικό φρόνημα. Ο τρόπος για να γίνει αυτό ήταν να τους αποκόψουν από την Ορθοδοξία. Τότε στα Αστερούσια Όρη βρήκαν καταφύγιο πολλοί λαμπροί κληρικοί, απ’ όπου ξεκίνησαν την πνευματική τους δράση. Τότε εμφανίστηκαν στο νησί οι Αντιρρητές Θεολόγοι, οι οποίοι με απαράμιλλη αγάπη και πίστη μέσα από τα σπήλαια και τις Ιερές Μονές που υπήρχαν στα Αστερούσια, καθοδηγούσαν τους Ορθόδοξους Χριστιανούς. Κορυφαίος όλων ήταν ο Ιωσήφ Φίλαργης ή Φιλάγριος με καταγωγή από το Χάνδακα. Σε αυτόν έδωσε το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως τον τίτλο του «Διδασκάλου και Δικαίου της Κρήτης», που σκοπό είχε να διαφυλάξει την πίστη, την γλώσσα και την εθνική ταυτότητα των Κρητών. Στα μέσα του 14ου αιώνα άφησε την πόλη και εγκαταστάθηκε στα Αστερούσια.    Στο Λουσούδι, ένα μέρος δυσπρόσιτο και απομακρυσμένο, ίδρυσε τη Μονή των Τριών Ιεραρχών, όπου εγκαταστάθηκε ο ίδιος με σημαντικό αριθμό μαθητών. Στη σχολή αυτή του Φιλάργιου διδάσκονταν φιλοσοφία, ρητορική, γραμματική, δογματική, λόγια σοφών. Ιδιαίτερη όμως βαρύτητα έδινε στους αρχαίους συγγραφείς και κυρίως στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Το σημαντικότερο επίτευγμα της σχολής του ήταν η Νοερά Προσευχή, το «Κύριε Ελέησον», που συνέταξε ένας από τους τελευταίους μεγάλους Θεολόγους και Πατέρες της Εκκλησίας προ της Αλώσεως της Πόλης, ο Ιωσήφ Βρυέννιος, συνοδοιπόρος του Φιλάργιου. Η δραστηριότητα του Φιλάργιου είναι ανυπολόγιστης σπουδαιότητας.  Όταν όλη η Ευρώπη βρισκόταν στον Μεσαίωνα, ένας μοναχός στα απομακρυσμένα Αστερούσια δίδασκε, σχολίαζε και διέδιδε τον Αριστοτέλη. Έτσι οι διώξεις των Βενετών έδωσαν την αφορμή να υπάρξει μια λαμπρή πνευματική ανάπτυξη στα απόμακρα, αλλά και ευλογημένα από τον Απόστολο των Εθνών, Αστερούσια Όρη.

Η λαμπρή αυτή πορεία διακόπτεται βίαια όταν οι Οθωμανοί κατέκτησαν την Κρήτη. Τα Αστερούσια έγιναν πεδίο μάχης, καθώς σε αυτά κατέφυγαν οι τελευταίοι υπερασπιστές, κρυμμένοι μέσα στην πυκνή βλάστηση των πολύπτυχων βουνών. Για δέκα συνεχόμενα χρόνια, οι Τούρκοι έκαιγαν τα δάση των Αστερουσίων, απογυμνώνοντάς τα για να μπορούν έτσι να ελέγξουν τους Χαΐνιδες. Τα μοναστήρια καταστράφηκαν και παρέμειναν μόνο δύο: Αυτά των Απεζανών και της Ιεράς Μονής Οδηγήτριας.

Τον 19ο αιώνα ο μοναχισμός των Αστερουσίων πήρε διαφορετική μορφή. Ο μοναχός μετατράπηκε σε πολεμιστή. Είναι η εποχή που στα μοναστήρια των Αστερουσίων κατέφευγαν όσοι δεν μπορούσαν να ανεχθούν τον κατακτητή. Ο μοναχισμός έγινε πράξη αντίστασης. Οι καπετάνιοι μοναχοί έλαβαν μέρος σε όλες τις μεγάλες επαναστάσεις. Κορυφαία περίπτωση αποτελεί ο Αστερουσιανός Ιωάσαφ Μαρκάκης, ο θρυλικός Ξωπατέρας, ο οποίος θα δώσει στη Μονή Οδηγήτριας την πιο παράδοξη μάχη της ιστορίας: Ένας εναντίον χιλιάδων από τον πύργο της Μονής που σώζεται μέχρι σήμερα.

Κατά την περίοδο της κατοχής της Κρήτης από τους Γερμανούς τα Αστερούσια Όρη, λόγω και της θέσης τους, έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Από αυτόν δεν έμειναν και πάλι έξω οι Μοναχοί των Ιερών Μονών αλλά και των Ασκηταριών. Εκεί κατέφθαναν οι αγωνιστές της αντίστασης που είχαν επικηρύξει οι Γερμανοί και έβρισκαν καταφύγιο στις Μονές και τα Ασκηταριά των Αστερούσιων. Από εκεί πολλοί φυγαδεύτηκαν στην Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο, όπου δεν είχαν φτάσει οι Γερμανοί.

Σήμερα τα Αστερούσια είναι ένας πανέμορφος χώρος για περιήγηση που θα σε κάνει να τον αγαπήσεις και θα γίνει ένας τόπος που θα ξαναεπισκεφθείς και   παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα πνευματικά κέντρα όχι μόνο της Ελλάδος αλλά ανά την οικουμένη. Για αυτούς και για πολλούς ακόμη λόγους η UNESCO,  συμπεριέλαβε τα Όρη στο Παγκόσμιο Δίκτυο Περιοχών «Άνθρωπος και Βιόσφαιρα».

Υπάρχουν σήμερα ενεργές τρείς Ιερές Μονές:

Η Ιερά Μονή Οδηγήτριας, που εκτός από τον Άγιο Αντώνιο στο Αγιοφάραγκο και την Παναγία στο Μάρτσαλο, στην περιοχή της βρίσκονται και μια σειρά από παρεκκλήσια και ερημητήρια, όπου κάθε ένα έχει σημαντική ιστορία και συνδέεται με την ζωή Οσίων Ασκητών και Αγίων που έζησαν στην περιοχή. Αυτά είναι: Ο Σπηλαιώδης Ναός της Αγίας Κυριακής, ο Ναός Αγίου Αποστόλου Ανδρέα, οι Άγιοι Ευτυχιανοί (πρώην Ιερά Μονή Αγίων Ευτυχίου και Ευτυχιανού), ο Άγιος Ιωάννης «Βαθύ Λάγκος» και ο Ιερός Ναός Τιμίου Σταυρού, στο ψηλότερο σημείο  των Αστερούσιων, στην Ιερά Κορυφή του Κόφινα.

Δεύτερη είναι η Ιερά Μονή Παναγίας  Κουδουμά μια Ιστορική Μονή που έχει ένα σημαντικό αριθμό από παρεκκλήσια  και σπηλαιώδης Ναούς όπως τον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου, την Ιερά Μονή των Τριών Ιεραρχών Λουσουδίου, του Αγίου Βασιλείου Επισκόπου Γορτύνης (περιοχή Κίθιον), του Αγίου Κοσμά του Ερημίτη ( σπηλαιώδης ναός στο Αββακόσπηλιο, πλησίον της Μονής), Πάντων των εν ασκήσει λαμψάντων Οσίων και Θεοφόρων Πατέρων ημών (σπηλαιώδης ναός, πλησίον της Μονής) καθώς και άλλα σπήλαια με μεγάλη ιστορική σημασία.

Τρίτη είναι η Ιερά Μονή Απεζανών στο Αντισκάρι, που κατά τον 16 ο και 17 ο αιώνα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και πλουσιότερα μοναστήρια της Κρήτης, με μεγάλη πνευματική δράση. Διετέλεσε σπουδαίο πνευματικό κέντρο στο χρόνια της Ενετικής Κατοχής. Ιδρύθηκε από ερημίτες του Αγιοφάραγγου, για να προστατευθούν από τις επιδρομές των πειρατών, από τους οποίους είχαν υποστεί πολλά δεινά. Ο πνευματικός αγώνας των Μοναχών των Αστερουσίων κατά της Παπικής Προπαγάνδας, ανέδειξε ένα πλήθος λόγιων μοναχών, που κατάφεραν με τη χάρη του Θεού να νικήσουν (πνευματικά) τους κατακτητές και πολλοί από τους Ενετούς ασπάστηκαν την Ορθοδοξία. Έχουμε επίσης την ιστορική Ιερά Μονή του όσιου Νικήτα που σήμερα λειτουργεί ως Iερό Προσκύνημα και ανήκει στη Ιερά Μητρόπολη Καστελίου – Αρκαλοχωρίου και Βιάννου. Μετά την αγιοποίηση του Αγίου Ευμενίου του Νέου, που εκάρη μοναχός στην συγκεκριμένη Ιερά Μονή, ανέκαμψε στην προγενέστερη αίγλη της. 

Τα Αστερούσια Όρη τα αποκαλούν το «Άγιο Όρος της Κρήτης» και δεν έχουν άδικο. Βλέποντας την μορφολογία της περιοχής έχει πολλά κοινά με το Άγιο Όρος. Η Ιερά Κορυφή του Κόφινα παρομοιάζει με τον Άθωνα, όπου κάτω από τις δύο κορυφές είναι διάσπαρτες οι Ιερές Μονές, τα Ασκηταριά και οι Ιερές Καλύβες καταλήγοντας στη θάλασσα. Ιστορικά την περίοδο του Βυζαντίου γνώρισαν και οι δύο περιοχές την μεγάλη τους ακμή. Και τα δύο Ιερά βουνά έγιναν αιτία για να διατηρηθεί η Ορθοδοξία και η Ελληνική παράδοση. Για όλους αυτούς τους λόγους, και όχι μόνο, επάξια τα Αστερούσια Όρη φέρουν τον τίτλο το «Άγιο Όρος της Κρήτης», όπου και σήμερα συνεχίζει να παραμένει ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα της Ορθοδοξίας.