Βιβλίο: Ματιές στην Μικρασιατική Καταστροφή, έναν αιώνα μετά

Λίγο πριν τελειώσει το 2022, συνεχίζονται οι εκδόσεις με αφορμή την εκατονταετηρίδα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Το βιβλίο του Σωτήρη Ριζά Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας: Ο Βενιζέλος, ο αντιβενιζελισμός και η Μικρά Ασία (εκδ. Καστανιώτη) επανακυκλοφορεί σε δεύτερη, εμπλουτισμένη έκδοση και παραμένει μια σταθμισμένη κριτική επανεξέταση της συντριβής του εθνικού εγχειρήματος στη Μικρά Ασία. Όπως καταλήγει και ο ίδιος, «πάντοτε ήταν φανερή η τάση της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας να διαμορφώνει τη στάση της βασιζόμενη περισσότερο στην εικαζόμενη ισχύ των Μεγάλων Δυνάμεων, ιδίως της Βρετανίας, και λιγότερο στις πραγματικές δυνατότητες της χώρας. Αυτό ήταν το καίριο σημείο, και όχι η επάνοδος του Κωνσταντίνου, που οδήγησε στην ήττα των Ελλήνων στη Μικρά Ασία». Στην ίδια λογική κινείται και το νέο βιβλίο του Βλάση Αγτζίδη Πόντος: Μια ιστορία από τον μικρασιατικό βορρά (εκδ. Παπαδόπουλος), το οποίο φέρνει στο προσκήνιο το αρκετά παραμελημένο ποντιακό ζήτημα, ιδωμένο όχι μόνο ως μέρος της Μικρασιατικής Καταστροφής, αλλά και ως ένα «καθοριστικό για την ιστορία της Εγγύς Ανατολής γεγονός» με τη δική του σημασία. Ξεκινώντας από τις μεταναστεύσεις των Ποντίων στη Ρωσία κατά τον 19ο αιώνα, παρακολουθεί τις τύχες του ποντιακού ελληνισμού μέχρι τη δεύτερη φάση της Γενοκτονίας, την ελληνική ήττα και την οριστική έξοδο των ελληνικών πληθυσμών από τις πατρογονικές εστίες του Πόντου και της Μικράς Ασίας. Από τη μεριά της Σμύρνης, το Εν πλω: Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από το ημερολόγιο ενός δόκιμου σημαιοφόρου (εκδ. Κυψέλη), σε επιμέλεια του Κώστα Κατσάπη, αποτελεί το ημερολόγιο του νεαρού Αθανάσιου Παπαβασιλείου, ο οποίος περιγράφει με τη μορφή μακράς επιστολής προς την αγαπημένη του Μαρία την τελευταία φάση της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Σχετικά με την εμπειρία στη νέα πατρίδα, ο Δημήτρης Γουλής δίνει μια πρωτότυπη εικόνα της προσφυγιάς στο Από το Ρεζί Βαρδάρ στην Ξηροκρήνη: Πρόσφυγες και Εβραίοι σε μια εργατική γειτονιά της Θεσσαλονίκης (1926-1940) (University Studio Press). Βασιζόμενος στα μεσοπολεμικά αρχεία, αποτυπώνει την εγκατάσταση των Μικρασιατών στην Ξηροκρήνη, εξετάζοντας την ιστορία και την τοπογραφία της περιοχής, αλλά και το εκπαιδευτικό τοπίο της εποχής, που, τελικά, έχει πολλά να μας πει για τις κοινωνικές και εκπαιδευτικές δομές του σήμερα.

Πέρα, όμως, από τα βιβλία που πραγματεύονται διάφορες πτυχές της Μικρασιατικής Καταστροφής, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το νέο βιβλίο του καθηγητή Ρόντρικ Μπίτον Οι Έλληνες: Μια παγκόσμια ιστορία (εκδ. Πατάκη). Η ειδοποιός διαφορά της προσέγγισης του Μπίτον σε σχέση με πολλές άλλες είναι ότι δεν γράφει εθνική ιστορία, την «ιστορία που λέμε στους εαυτούς μας», επομένως δεν εστιάζεται στο ελληνικό έθνος, αλλά επιλέγει την ελληνική γλώσσα και τους ομιλητές της ως οδηγό του για την καταγραφή της τρισχιλιετούς και πλέον ιστορίας μας. Μια επίσης λιγότερο φωτισμένη πλευρά της ελληνικής ιστορίας είναι ο ρόλος των γυναικών στην Επανάσταση του 1821 αλλά και στη διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους. Το κενό αυτό αναλαμβάνει να καλύψει εν μέρει το βιβλίο Μια Ελληνίς της ιστορίας: Πορτραίτα γυναικών που έζησαν στην Επανάσταση του 1821 (εκδ. Άγρα), όπου η Βασιλική Χατζηγεωργίου και η Ματθίλδη Πυρλή του ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ παρουσιάζουν φωτογραφίες επιφανών Ελληνίδων από το 1846 έως το 1870, που έζησαν την Επανάσταση και τις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου κράτους μας. 

Στο πεδίο της παγκόσμιας ιστορίας ξεχωρίζει το βιβλίο του Πίτερ Φράνκοπαν Οι δρόμοι του μεταξιού: Μια νέα ιστορία του κόσμου (εκδ. Αλεξάνδρεια), στο οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί να καταγράψει την ιστορία των περιοχών του Δρόμου του Μεταξιού ξεφεύγοντας από την παραδοσιακή ευρω-κεντρική εστίαση και ερευνώντας τον ρόλο της Ανατολής στη διαμόρφωση του κόσμου όπως τον ξέρουμε σήμερα. Ένα άλλο βιβλίο που παρεκκλίνει από την πεπατημένη είναι το Η παρακμή και η άνοδος της δημοκρατίας (ΠΕΚ), όπου ο Ντέιβιντ Στάσαβατζ αποδεικνύει ότι δημοκρατικές πρακτικές και πρώιμες μορφές της δημοκρατίας υπήρχαν και σε άλλα μέρη και εποχές πέρα από την αρχαία Ελλάδα ή την προαναγεννησιακή Ευρώπη, όπως η αρχαία Μεσοποταμία και οι προαποικιακές Αφρική και Αμερική, ενώ εξετάζει τα σύγχρονα μοντέλα δημοκρατίας και απολυταρχίας και το λεπτό μεταξύ τους όριο. Τέλος, ένα προσωπικό ταξίδι του Αριέλ Λεκαδίτη τού έδωσε το έναυσμα για να γράψει Το βουνό των Ναζί: Από το Μπράναου αμ Ινν στο Μπερχτεσγκάντεν (εκδ. Αρμός). Ξεκινώντας από τα παιδικά χρόνια του Χίτλερ, παρακολουθεί τις πρώτες προσπάθειές του για την κατάληψη της εξουσίας, τη σχέση του με το Μπερχτεσγκάντεν και τη μετέπειτα καθημερινότητά του στο Μπέργκχοφ, την κατοικία του στο Ομπερζάλτσμπεργκ, όπου «ο Χίτλερ, ο Μπόρμαν και η υπόλοιπη ηγεσία θα αποφασίσουν για το μέλλον της ανθρωπότητας».