To σύνδρομο χρονίου στρες και φλεγμονής

Σήμερα, σωστά, η υπερβαρότητα και η παχυσαρκία θεωρούνται νόσοι και, δυστυχώς, ο επιπολασμός τους σε όλες τις ηλικίες όχι μόνο δεν έχει σταθεροποιηθεί, αλλά αυξάνεται με τον χρόνο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολόγισε ότι το 2035, πάνω από 50% της ανθρωπότητας θα αποτελείται από υπέρβαρους και παχύσαρκους ανθρώπους και αυτό σημαίνει ότι θα έχουμε στον πλανήτη πάνω από 4 δισεκατομμύρια ανθρώπους με σοβαρή νοσηρότητα, η οποία θα χειροτερεύει με την ηλικία και θα μεγεθύνεται προοδευτικά. Δεδομένου ότι, σήμερα, πάνω από το ένα τρίτο των παιδιών και εφήβων στον ανεπτυγμένο και αναπτυσσόμενο κόσμο είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα, και με τη γνώση ότι η νοσηρότητα της παχυσαρκίας αυξάνεται ιδιαίτερα όταν η έναρξή της είναι στην παιδική και εφηβική ηλικία, αναμένουμε όχι μόνο πρώιμη νοσηρότητα –που εμφανίζεται ακόμη και σε παιδιά–, αλλά και αυξημένη νοσηρότητα σε όλες τις ηλικίες. Αυτή η πρόβλεψη, συνεπώς, είναι ταυτόχρονα λογική, αλλά και πολύ απογοητευτική.

Εάν τα παραπάνω ευρήματα –που βασίζονται στον δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ)– είναι άκρως ανησυχητικά, η πραγματικότητα είναι ότι, ήδη, σήμερα, το 2023, η επιδημιολογική υγειονομική κατάσταση της ανθρωπότητας είναι πολύ χειρότερη από αυτή που προβλέπεται για το 2035, με τη χρόνια νοσηρότητα να αφορά ίσως τα δύο τρίτα του πληθυσμού, δηλαδή περί τα 6 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Φυσικά, αυτή περιλαμβάνει και τους σημερινούς υπέρβαρους/παχύσαρκους με τη νοσηρότητά τους, αλλά και πολλούς άλλους ανθρώπους με φυσιολογικό ή και ελαττωμένο ΔΜΣ και αυξημένη νοσηρότητα. Ετσι, ενώ η παρουσία και ο βαθμός υπερβαρότητας/παχυσαρκίας είναι ένας εξαιρετικός βιοδείκτης πρoϊούσας νοσηρότητας, στην ουσία υποτιμά σημαντικά τον πραγματικό επιπολασμό της χρόνιας ολικής νοσηρότητας στην ανθρωπότητα.

Στην πραγματικότητα, η υπερβαρότητα και η παχυσαρκία και η νοσηρότητά τους δεν είναι παρά ένα μεγάλο υποσύνολο ενός ευρέως πανδημικού, πρωταρχικού «συνδρόμου χρονίου στρες και φλεγμονής», ή ΣΧΣΦ, το οποίο αποτελεί το αιτιολογικό υπόβαθρο σχεδόν όλης της σύγχρονης παθολογίας. Πράγματι, η γνωστή συστάδα της παθολογίας που συνοδεύει την υπερβαρότητα/παχυσαρκία και κυρίως την «κοιλιακή» ή «σπλαχνική» μορφή –δηλαδή το λεγόμενο «καρδιομεταβολικό σύνδρομο», που περιλαμβάνει κυρίως την αντίσταση στην ινσουλίνη, τη δυσλιπιδαιμία, την υπέρταση, τον σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, την υπερπηκτικότητα του αίματος, τη χρόνια συστηματική φλεγμονή, καθώς και τα καρδιαγγειακά νοσήματα–, είναι επίσης ένα υποσύνολο νοσηρότητας, και αυτό γιατί το φάσμα των παθολογικών εκδηλώσεων του πληθυσμού –ανεξαρτήτως του ΔΜΣ– είναι πολύ πιο ευρύ, με συχνές παθολογικές εκδηλώσεις που περιλαμβάνουν μεν αυτές του καρδιομεταβολικού συνδρόμου, αλλά και πολλές άλλες επιπρόσθετες, ψυχολογικές και σωματικές.

Συνολικά, αυτές αντιστοιχούν στα λεγόμενα «χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα», συμπεριλαμβανομένων του άγχους, της κατάθλιψης, της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας, του καρδιομεταβολικού συνδρόμου, των αλλεργικών και αυτοάνοσων νόσων, των ψυχοσωματικών διαταραχών, της χρόνιας αποφρακτικής νόσου των πνευμόνων, των διαταραχών του ύπνου, του καρκίνου κ.λπ., και είναι, κατά κύριο λόγο, το αποτέλεσμα του χρόνιου ψυχο-κοινωνικο-οικονομικού στρες που υφιστάμεθα στη σύγχρονη εποχή, σε συνδυασμό βέβαια με την κακή διατροφή, την έλλειψη άσκησης, τον ανεπαρκή ύπνο και το ακανόνιστο πρόγραμμα της ημέρας.

Το χρόνιο στρες –που χαρακτηρίζεται από παθολογική ημερονύκτια έκκριση ορμονών του στρες και της φλεγμονής– προκαλεί το ως άνω «σύνδρομο χρονίου στρες και φλεγμονής» (ΣΧΣΦ), το οποίο υπερβαίνει κατά πολύ σε επιπολασμό την υπερβαρότητα/παχυσαρκία και τη νοσηρότητά τους, εμπερικλείοντας αιτιολογικά και αυτήν. Το χρόνιο στρες έχει την ιδιότητα να αποκαλύπτει τις γενετικές, επιγενετικές και συμπεριφορικές αδυναμίες των ανθρώπων, που τους καθιστούν ευάλωτους σε διάφορες παθήσεις. Π.χ., εάν κάποιος έχει ένα πρόβλημα με γονίδιο ή γονίδια ή έκφραση γονιδίων το οποίο τον κάνει ευάλωτο/η στο άγχος, τότε το άτομο υποφέρει από άγχος, εάν έχει το αντίστοιχο για κατάθλιψη εμφανίζει κατάθλιψη, εάν για παχυσαρκία συσσωρεύει σωματικό λίπος, εάν για νευροεκφύλιση παθαίνει άνοια κ.λπ. Το χρόνιο στρες, συνεπώς, προκαλεί τα χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα σε ασθενείς που έχουν την προδιάθεση γι’ αυτά, ενώ, παράλληλα, ελαττώνει την αμυντική ικανότητα του οργανισμού κατά του καρκίνου και των λοιμώξεων (π.χ. COVID-19). Συνεπώς, το ΣΧΣΦ είναι η κυρία αιτία αναπηρίας και θανάτου στις μέρες μας.

Αν οι άνθρωποι δεν εξετίθεντο στο χρόνιο ψυχο-κοινωνικο-οικονομικό στρες και στις άλλες αντίξοες συνθήκες της μοντέρνας ζωής ή αν διαχειρίζονταν το στρες καλύτερα και ακολουθούσαν έναν καλό τρόπο ζωής, θα ήταν και θα παρέμεναν λεπτοί, υγιείς, με πολύ λιγότερη ψυχική, ψυχοσωματική και σωματική νοσηρότητα, με μακρότερο προσδόκιμο υγιούς ζωής και με μικρότερες ανάγκες ψυχολογικής, ψυχιατρικής, ιατρικής και φαρμακευτικής υποστήριξης. Βέβαια, μερικοί άνθρωποι είναι έμφυτα ικανοί να ανθίστανται στο στρες και να το κάνουν αυτό «αυτόματα». Αυτό το χάρισμα, να μπορεί κάποιος να ελέγχει το στρες του και να μην επηρεάζεται αρνητικά, δυστυχώς, δεν το έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Αλλά, ευτυχώς, η διαχείριση του στρες, που είναι καταλυτική, και διδάσκεται και μαθαίνεται. Να προσθέσω εδώ ότι η ουσιαστική γνώση και πρακτική σοφία είναι κλειδί της λύσης που αφορά και την πρόληψη και τη θεραπεία όλων των χρονίων μη μεταδιδόμενων, αλλά και μεταδιδόμενων νόσων.

Τι χρειάζεται, συνεπώς, για να προληφθεί και να αντιμετωπιστεί το ΣΧΣΦ και η συχνά συνοδός παχυσαρκία ή υπερβαρότητα; Κατ’ αρχήν, επιβάλλεται η παιδεία όλων μας στον υγιεινό τρόπο ζωής και στην πρόληψη του ΣΧΣΦ και των εκδηλώσεών του, συμπεριλαμβανομένης της παχυσαρκίας. Σήμερα, δυστυχώς, η θεραπεία του ΣΧΣΦ, ειδικά με συνοδό παχυσαρκία, είναι ιδιαίτερα δύσκολη και απαιτεί αντιμετώπιση από ομάδα ειδικών, όπως ενδοκρινολόγος, διατροφολόγος, ψυχολόγος και εργοφυσιολόγος, καθώς και μεθόδους παρακολούθησης της θεραπείας πέραν της φυσικής εξέτασης και του υπολογισμού του ΔΜΣ. Η παρουσία συμπτωμάτων χρονίου στρες και φλεγμονής (τα λεγόμενα «λειτουργικά» ή «μη ειδικά συμπτώματα» ή «μη ιατρικά εξηγούμενα συμπτώματα», medically unexplained symptoms, MUS), όπως η χρόνια κόπωση και διάφοροι χρόνιοι πόνοι και η γνώση της σύστασης του σώματος –ιδιαίτερα της παρουσίας ελαττωμένης μυϊκής μάζας (σαρκοπενίας), αυξημένου σπλαχνικού λίπους (σπλαχνική ή κοιλιακή παχυσαρκία) και ελαττωμένης οστικής πυκνότητας (οστεοπενία ή οστεοπόρωση)–, η συστηματική φλεγμονή, η απώλεια του κιρκάδιου ρυθμού της αρτηριακής πίεσης και της κορτιζόλης και η ελάττωση της ποικιλότητας του καρδιακού ρυθμού, είναι ενδεικτικό χρόνιας νοσηρότητας και σηματοδοτεί την άμεση ανάγκη δραστικής αλλαγής του τρόπου ζωής: σωστή διατροφή, μέτρια σωματική άσκηση, επαρκής ύπνος, κανονικότητα ημερήσιας δραστηριότητας, γευμάτων και ύπνου, και, εκ των ων ουκ άνευ, διαχείριση του στρες.

Η ιατρική επιστήµη, ευτυχώς, μας έχει δωρίσει γνώσεις και φάρμακα, τα οποία έχουν αυξήσει το προσδόκιμο επιβίωσης παρά τον αντίξοο σύγχρονο τρόπο ζωής και τη συνεχώς αυξανόμενη παχυσαρκία. Είναι ενδιαφέρον ότι όλα τα φάρμακα που αποδεδειγμένα επιμηκύνουν τη ζωή ανταγωνίζονται τους μεσολαβητές του στρες και της φλεγμονής, όπως π.χ. οι ανταγωνιστές των κατεχολαμινών και της αγγειοτασίνης 2, τα ινσουλινο-ευαισθητοποιητικά, τα αντικαταθλιπτικά, τα αντιπηκτικά, τα ακόρεστα λίπη, τα ωμέγα 3 λιπίδια κ.ά. Ευτυχώς, πρόσφατα, η ανακάλυψη ορμονικών σκευασμάτων που αφορούν τις γαστρεντερικές ορμόνες GLIP-1, GIP και PYY, μας έχουν δώσει και ένα ακόμη ισχυρό συμπληρωματικό όπλο εναντίον της υπερβαρότητας/παχυσαρκίας και της νοσηρότητάς της. Δεδομένου, όμως, ότι «κάλλιον το προλαμβάνειν του θεραπεύειν», το καλύτερο όπλο μας παραμένει η χρήση της λογικής στη σωστή αγωγή της ζωής μας. Εξ ου και η ανάγκη για υψηλού επιπέδου και ευρέως διαδεδομένη παιδεία.

* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας, διευθυντής στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής στην Εδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.