Το μαρτύριο της σοφής Υπατίας

Κύριε διευθυντά
Στο εξαιρετικό άρθρο της έγκριτης εφημερίδας σας (12/3/23) του εκλεκτού συνεργάτη σας Παντελή Μπουκάλα, κριτικού λογοτεχνίας, με τίτλο «Οι “διαχρονικές παθογένειες” και η Ισιτύχη», παρατίθεται το επιτύμβιο επίγραμμα του Αλεξανδρέως Παλλαδά (Παλατινή Ανθολογία, ΙΧ, 400), αναφερόμενο στη δολοφονία της Υπατίας ποίημα που έγραψε ο πατέρας της, νεοπλατωνιστής φιλόσοφος Θέων ο Αλεξανδρεύς, μαθηματικός και αστρονόμος, μέλος του αλεξανδρινού Μουσείου και εκδότης των έργων του Ευκλείδη.

Η Υπατία (370-415 μ.Χ.), κορυφαία νεοπλατωνική φιλόσοφος και μαθηματικός, γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη της αυτοκρατορίας. Φημισμένη για την ευφυΐα της, μοναδική αυθεντία στα μαθηματικά, την αστρονομία και τη φιλοσοφία, η πρώτη γυναίκα με σπουδές και η οποία δίδαξε ως διευθύντρια στη Σχολή της Αλεξάνδρειας, με την προσωνυμία «Γεωμετρική», «γνήσια καθηγήμων» μιας ομάδας λογίων που συγκέντρωνε σημαντικό πλήθος αφοσιωμένων οπαδών. Οι μαθητές της δεν ήταν μόνο αριστοκρατικής καταγωγής, αλλά κατείχαν υψηλές θέσεις στη διοίκηση του κράτους και της εκκλησίας. Η σοφία, η πολυμάθεια και οι ηθικές της αρχές έκαναν τους άρχοντες να επιζητούν τις συμβουλές της, ενώ ολόκληρη η πόλη την αγαπούσε και την εκτιμούσε. Για την ασυνήθιστη θέση της και τη σημασία της στον χώρο του πνεύματος, ομιλούν με θαυμασμό και πολύ σεβασμό οι επιστολές του μαθητή της Συνεσίου Κυρηναίου, μετέπειτα επισκόπου Πτολεμαΐδας. Από τη συγγραφική της, όμως, δημιουργία τα Υπομνήματά της στο έργο του Απολλωνίου του Περγαίου για τις κωνικές τομές, καθώς και στο έργο του Αλεξανδρινού Διόφαντου έχουν απολεσθεί με την πυρπόληση της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης.

Η Υπατία έζησε και δίδαξε σε χρόνους θρησκευτικών φανατισμών και ερίδων μεταξύ παγανιστών, Χριστιανών και Εβραίων. Η Αλεξάνδρεια ήταν το ελεύθερο πεδίο αυτής της πάλης. Ο έξαλλος θρησκευτικός φανατισμός, ενισχυόμενος από την αντίληψη ότι ο ασχολούμενος με την αστρονομία επιδίδεται σε μαγεία και μαντική, συνέβαλε στην άγρια δολοφονία της από ένα πλήθος φανατισμένων Χριστιανών –με επικεφαλής τους παραβολάνους, μια τάξη δυνατών νέων της αλεξανδρινής εκκλησίας–, ανεύθυνος ο Πατριάρχης Κύριλλος. Οι παραβολάνοι άρπαξαν βίαια την Υπατία από την άμαξά της, μια μέρα του Μαΐου του 415, στη διάρκεια της Σαρακοστής, ενώ έκανε τον συνηθισμένο περίπατό της στην πόλη. Της έσχισαν τα ενδύματα (αποδύσαντες την εσθήτα) και την κατακρεούργησαν με θραύσματα αγγείων (οστράκοις ανείλον και μεληδόν διασπάσαντες). Υστερα έσυραν το πτώμα της έξω από την πόλη, στο Μεγάλο λιμάνι, κοντά στη θάλασσα, όπου το παρέδωσαν στην πυρά (πυρί κατηνάλωσαν).

Η αποτρόπαια δολοφονία της έγινε θρύλος και πέρασε στην Ιστορία. Ποιητές, ιστορικοί, μυθιστοριογράφοι είδαν την Υπατία σαν σύμβολο της κλασικής παιδείας και της ελευθερίας της σκέψης. Την είδαν σαν τον αντίποδα του θρησκευτικού φανατισμού, την ταύτισαν με την ελευθερία της σκέψης και την πνευματική ανύψωση, με το ανοικτό πνεύμα, την επιμονή της στην ελληνική παιδεία και τον ρηξικέλευθο τρόπο ζωής της.

Μετά το οικτρό τέλος της, ο Βυζαντινός φιλόσοφος Μιχαήλ Ψελλός, σε αναγνώριση της πνευματικής της προσφοράς, της έδωσε την προσωνυμία «σοφή Αιγυπτία». (Βλ. Maria Dzielska, «Υπατία η Αλεξανδρινή», μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, Ενάλιος, 1997).