Στον Ισιο Δρόμο των Ρωμιών

Ψηφιακή αναπαράσταση του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινούπολης. Στις 2 Μαΐου, στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» (πρώην πιλοποιείο Πουλόπουλου), εγκαινιάζεται μεγάλη έκθεση για την Πόλη.

1934, Πέρα, Κωνσταντινούπολη. Ο Ακύλας Μήλλας, μωρό στην αγκαλιά της μητέρας του, περνάει το κατώφλι της οδού Κουμπαρατζί 115. Η οικογένεια κατοικεί στο appartement του δευτέρου ορόφου, όπως αφηγείται ο ίδιος με τα γαλλικά, τα τουρκικά και τα ελληνικά να εναλλάσσονται στην κουβέντα του αυθόρμητα. Η πολυκατοικία αποτελεί μικρογραφία της πολίτικης ζωής στα χρόνια του ’30. Στο διαμέρισμα του έκτου ορόφου μένει ο κύριος Κοέν, στον πέμπτο η οικογένεια Γεωργιάδη, ηλικιωμένοι, που ενοικιάζουν ένα δωμάτιο στην κυρία Σεϊμίρη. Στον τέταρτο όροφο μένει ο Αυστρογερμανός Ρούντολφ Σίντλερ με την πιθανότατα Ρωμιά σύζυγό του και ενοικιαστή έναν καθηγητή ξένων γλωσσών που υπήρξε κυνηγός αγρίων ζώων στην Αφρική, στον τρίτο ο αλευροβιομήχανος κύριος Λαμπρινίδης, όσο για τη θυρωρό, στην αρχή ήταν η Σοφία από την Ιμβρο και μετά η Μπερτσουχί από την Αρμενία.

Οι ένοικοι της οδού Κουμπαρατζί 115 θα μπορούσαν να αποτελούν ήρωες μυθιστορήματος, με πρωταγωνιστή τον Ακύλα Μήλλα, που πλησιάζοντας τα 90 του χρόνια διατηρεί τέτοια ενάργεια, δυναμισμό και όρεξη για ζωή. Η οικογένειά του καταγόταν από την Ανδρο και τη Νίσυρο. Οι παππούδες του συνδέθηκαν με την παλιά γενιά της γιαγιάς του, που καταγόταν από το Φανάρι και ρίζωσαν στο Πέρα. Μεγάλωσε στο Σταυροδρόμι, εκεί όπου η Κουμπαρατζί συναντάει τη Μεγάλη Οδό του Πέρα –τη νυν Ιστικλάλ, τη λεωφόρο της Ανεξαρτησίας από το 1923– κι έζησε σ’ αυτό το διαμέρισμα επί 30 χρόνια. Σπούδασε και διακρίθηκε στην ιατρική στην Κωνσταντινούπολη και συγχρόνως ασχολήθηκε εντατικά με τον αθλητισμό. Από μικρός ζωγράφιζε κι έφτιαχνε συλλογές (γραμματόσημα, όστρακα, έντομα, καρτ ποστάλ).

Το πλούσιο και πανταχού παρόν παρελθόν της Βασιλεύουσας τον έστρεψε στη μελέτη της πολίτικης και μικρασιατικής ρωμιοσύνης με παράλληλες περιηγήσεις στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Είναι πολυγραφότατος συγγραφέας, έχει πιστούς φίλους κι αναγνώστες στην Ελλάδα και την Τουρκία, καθώς τα βιβλία του –«καθαρώς περιεχομένου ρωμιοσύνης», υπογραμμίζει– μεταφράζονται στα τουρκικά, εξαντλούνται γρήγορα κι επανεκδίδονται. Ταξιδεύει συχνά στην Πόλη για διαλέξεις, αλλά μένει κυρίως στην Πρίγκηπο. «Εγώ είμαι Πριγκηπιανός», διευκρινίζει, «δηλαδή παραθεριστής στην Πρίγκηπο». Για τα Πριγκηπόνησα χτυπάει δυνατά η καρδιά του. «Θα ήμουν εκεί αν δεν ήταν η εκδήλωση», εξηγεί κι έτσι αφήνουμε την Προποντίδα για να πάμε στη μεγάλη έκθεση που εγκαινιάζεται στις 2 Μαΐου στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» (πρώην πιλοποιείο Πουλόπουλου) υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων. Ο τίτλος της, «Το Πέρα διά χειρός Ακύλα Μήλλα», βασισμένη σε μια ιδέα του φίλου του, ομότιμου καθηγητή Νευρολογίας στο ΕΚΠΑ Ιωάννη Ευδοκιμίδη. Τη συντονίζει ο ίδιος σε επιμέλεια της Κατερίνας Κοσκινά.

Η Grande Rue (σημερινή Istiklal) ανηφορίζοντας προς το Ταξίμ από την οδό Κουμπαρατζί μέχρι τη rue de Postes (η σημερινή Postacilar). Στη γωνία τα apt Kayserlian με το ζαχαροπλαστείο Lebon, στη συνέχεια το ξενοδοχείο Paulich, το καπελάδικο Balthazard και η είσοδος της ρωσικής πρεσβείας. Δίπλα, το κτίριο με το φωτογραφείο των Sebah και Joiallier και η Santa Maria Draperii των Φραγκισκανών. Στη γωνία τα apt Gazi Osman και Friedmann.

Η έκθεση αφορά τα σχέδια του κ. Μήλλα, που αποτυπώνουν τη Μεγάλη Οδό του Πέρα, τον Ισιο Δρόμο ή την Grande Rue, όπως τον έλεγαν οι Ρωμιοί. Ο δρόμος αυτός, ραχοκοκαλιά και βιτρίνα της ευρωπαϊκής Κωνσταντινούπολης –το Πέρα των Ευρωπαίων, η Περαία των Ρωμιών, των Λεβαντίνων, των Αρμενίων και των Εβραίων, το Μπέγιογλου των Τούρκων– απεικονίζεται σε 32 σχέδια που έμειναν στο συρτάρι για 20 χρόνια με την ελπίδα να γίνουν κάποτε βιβλίο. Στην αρχή σχεδίαζε με πενάκι, μετά με ραπιδογράφο. Κάθε σπίτι, κάθε πολυκατοικία που ζωγράφισε τεκμηριώνεται με φωτογραφίες της εποχής, των αρχών του 20ού αιώνα. Σήμερα πολλά από τα κτίρια έχουν κατεδαφιστεί και στη θέση τους χτίστηκαν σύγχρονες πολυκατοικίες.

«Αρχιτεκτονικές γνώσεις δεν έχω, είμαι όμως τελειομανής. Ημουν χειρουργός, δηλαδή καλός τεχνίτης, είχα καλό χέρι όπως λένε».

«Αυτά τα σχέδια φτιάχτηκαν μόνα τους», λέει ο κ. Μήλλας. «Αρχιτεκτονικές γνώσεις δεν έχω, είμαι όμως τελειομανής. Ημουν χειρουργός, δηλαδή καλός τεχνίτης, είχα καλό χέρι όπως λένε. Το 1973-74 παραθέριζα στη Χάλκη και είδα ότι κάποια από τα αρχοντικά γκρεμίζονταν. Αρχισα λοιπόν να τα ζωγραφίζω για τον εαυτό μου. Οταν ήρθα στην Ελλάδα το 1980, ομολογώ ότι δυσκολεύτηκα να προσαρμοστώ στην Αθήνα, οπότε το έριξα στη ζωγραφική. Γιατί έφυγα από την Πόλη; Επειδή, όπως έχω πει και σε μια συνέντευξή μου στην εφημερίδα «Μιλιέτ», βαρέθηκα να μετρώ τους Ρωμιούς που φεύγουν και προτίμησα να έρθω στην Ελλάδα για να μετρώ αυτούς που φτάνουν».

«Ο Ακύλας Μήλλας ζωγραφίζει αυτά που είδε, αυτά που θυμόταν και αυτά που οι παλιές φωτογραφίες μαρτυρούσαν», λέει ο κ. Ευδοκιμίδης. «Ουσιαστικά ζωγραφίζει τη φθίνουσα πολυπολιτισμικότητα με προσήνεια και ελαφρά θλίψη, γιατί προσπαθεί να αποτυπώσει έναν κόσμο που όχι μόνο έχει οριστικά χαθεί, αλλά έχει αρχίσει να ξεθωριάζει και στη μνήμη των ανθρώπων. Τα σχέδιά του είναι πάντοτε μαυρόασπρα. Οι γραμμές είναι καθαρές, τα περιγράμματα σαφή, οι λεπτομέρειες συμπλέκονται με τις ευρύτερες συνθέσεις. Το αποτέλεσμα έχει αισθητικό αποτύπωμα στη μνήμη και αυτό το αποτύπωμα ίσως θα μπορούσε να αποτελέσει την πρόκληση για περαιτέρω έρευνα που θα ξεπερνάει τη νοσταλγία».

Το Μέγαρο Χρηστάκη, η Cite de Pera, το ονομαζόμενο Cicek passage (η στοά των λουλουδιών) στη θέση του Θεάτρου Ναούμ, ιδιοκτησίας του μεγάλου ευεργέτη Χρηστάκη Ζωγράφου. Στη συνέχεια, το ξενοδοχείο – εστιατόριο πολυτελείας Tokatlian, όπου εκτυλίσσονται κάποιες σκηνές με τον Ηρακλή Πουαρό στο μυθιστόρημα «Εγκλημα στο Οριάν Εξπρές» της Αγκαθα Κρίστι. 

Ο επισκέπτης της έκθεσης θα περπατήσει, λοιπόν, στη Μεγάλη Οδό του Πέρα, όπως ήταν περίπου στα 1900. Tο δεξί μήκος της μακρόστενης αίθουσας του Πολιτιστικού Κέντρου θα γίνει η δεξιά πτέρυγα της Grande Rue de Péra, από το Τουνέλ έως το σταυροδρόμι του Γαλατά Σαράι. Το αριστερό μήκος, η αριστερή πλευρά του δρόμου, που προεκτείνεται προς την πλατεία Ταξίμ για να συμπεριληφθούν κάποια σημαντικά κτίρια – η εκκλησία της Αγίας Τριάδας, η Σχολή Ζωγραφείου, το Ζάππειο Παρθεναγωγείο. Οσο για την οδό Κουμπαρατζί, θα τη συναντήσουμε στη δεξιά πλευρά. Ο κ. Μήλλας έχει σχεδιάσει τη θέα αυτού του πολύ ανηφορικού δρόμου, όπως την έβλεπε από το μπαλκόνι του.

«Πέρασα τα μικρά μου χρόνια σε αυτά τα παράθυρα», θυμάται. Αλλά «οι αναμνήσεις έχουν συνήθως την ανάγκη της αναπαράστασης», σχολιάζει ο μαθηματικός και θεωρητικός τέχνης δρ Αρης Μαυρομμάτης. Με τη συμβολή του αξιοποιήθηκε η σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία της τρισδιάστατης μοντελοποίησης (3D Modeling) για να μετατραπούν οι δισδιάστατες σχεδιαστικές αναπαραστάσεις σε τρισδιάστατα δυναμικά ψηφιακά μοντέλα και στη συνέχεια, χάρη στην τρισδιάστατη εκτύπωση (3D Printing), να γίνουν αντικείμενα, «ώστε να μπορεί ο επισκέπτης να τα κρατήσει στα χέρια του και να αναπτύξει στη βάση των δικών του εμπειριών το προσωπικό του φαντασιακό αφήγημα».

«Μου κάμανε δώρο το σπίτι μου στην Πρίγκηπο», μου λέει ο Ακύλας Μήλλας αναφερόμενος στο μοντέλο που του χάρισαν. Εκείνο που τον ενθουσιάζει είναι το ενδιαφέρον των Τούρκων για όλα αυτά. Εχει φιλέλληνες φίλους που αγαπούν τη ρωμιοσύνη, νέα παιδιά που θέλουν να ξέρουν την ιστορία της πόλης τους. Στο πλαίσιο μιας ελληνοτουρκικής προσέγγισης, το βιβλίο με τα σχέδια που έπεται της έκθεσης είναι γραμμένο κατά ένα μέρος στα ελληνικά και κατά άλλο στα τουρκικά. «Ισως αυτή η μοναχική και επίμονη ενασχόληση του Μήλλα με ένα πρόσφατο χαμένο παρελθόν να συγκινεί την απέναντι του Αιγαίου πλευρά –τουλάχιστον ένα τμήμα της– και γι’ αυτό έχουν τόσο πολύ αγκαλιάσει το έργο του», λέει ο κ. Ευδοκιμίδης. «Οι εκδόσεις των βιβλίων του στην τουρκική γίνονται ανάρπαστες γιατί ανασύρουν μνήμες άγνωστες και εν πολλοίς “απαγορευμένες” για πολύ καιρό. Η γέφυρα της μνήμης θα λειτουργήσει και η έκθεση θα καλοταξιδέψει πέρα από τα νερά του Αιγαίου». Ηδη έχουν παρουσιαστεί εκθέσεις με δικά του έργα στην Πρίγκηπο, αλλά προγραμματίζεται επισήμως μια ευρύτερη για το Πέραν στην Κωνσταντινούπολη το προσεχές διάστημα.