Στις ελληνικές αρχαιότητες του Αφγανιστάν με ξεναγούς ένοπλους Ταλιμπάν

To Εθνικό Μουσείο της Καμπούλ είναι ένα λυπηρό μέρος. Πνιγμένο μέσα στη σιωπή, μιας και οι επισκέπτες του είναι ελάχιστοι, λαβωμένο από πολέμους, καταστροφές και λεηλασίες, προσπαθεί εδώ και 100 χρόνια -από την ίδρυσή του το 1922- να πει την ιστορία μιας χώρας που πηγαίνει χιλιάδες χρόνια πίσω. 
 
Ανάμεσα στους λιγοστούς επισκέπτες του, πρόσφατα βρέθηκε και μια ομάδα πέντε Ελλήνων τουριστών. «Εγώ πέρα από το προσωπικό ενδιαφέρον για γνωριμία με μέρη που είναι τελείως διαφορετικά από τα δικά μας, θεωρώ ότι η επίσκεψη σε αυτές τις χώρες δεν είναι αποδοχή του καθεστώτος, είναι πλησίασμα του λαού,» λέει η Αλέκα Μακρή, γυναικολόγος και μέλος της ομάδας. «Η μικρή μας παρουσία δείχνει στους Αφγανούς ότι δεν είναι αποκομμένοι από τον κόσμο, ο κόσμος νοιάζεται γι’ αυτούς, όχι μόνο γιατί αποτελούν μέρος της  ειδησεογραφίας, αλλά γιατί υπάρχει μια συμπάθεια προς εκείνους από ανθρώπους μιας άλλης εθνικότητας και ενός διαφορετικού πολιτισμού».

Το μουσείο κάποτε στέγαζε πάνω από 100,000 εκθέματα –προϊστορικά, κλασικά, ελληνιστικά, βουδιστικά, ισλαμικά. Ο εμφύλιος του 1992-1996 το άφησε αποδεκατισμένο, πυρπολημένο και λεηλατημένο. Κατά την πρώτη περίοδο διακυβέρνησής τους (1996-2001) οι Ταλιμπάν κατέστρεψαν δεκάδες εκθέματα θεωρώντας τα «αντι-ισλαμικά». Το μουσείο ανακαίνισε με δικά της χρήματα η ελληνική κυβέρνηση μετά την εισβολή των Αμερικανών το 2001.

Μετά την αναστήλωση και τη συντήρηση των εκθεμάτων, σήμερα διασώζονται μεταξύ άλλων κάποιες επιγραφές, κίονες και νομίσματα από την περίοδο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τα ελληνιστικά χρόνια. 

Ελληνική επιγραφή στο εξωτερικό του Εθνικού Μουσείου της Καμπούλ. (Φωτ: Φιλιώ Κοντραφούρη)

Έξω από το Μουσείο, δύο νεαροί Ταλιμπάν φυλάνε την πύλη. Το 2001 η ομάδα τους είχε ανατινάξει και καταστρέψει τους Βούδες του Μπαμιγιάν, δύο αγάλματα ύψους 50 μέτρων σκαλισμένα πάνω σε βράχο, τα οποία στέκονταν όρθια για πάνω από 1400 χρόνια.

«Οι Ταλιμπάν θα χρησιμοποιήσουν όλα τα μέσα για το πολιτικό και το οικονομικό τους όφελος» λέει στην «Κ» ο Νασρατουλά Χεγουάντγουόλ, διευθυντής του Κέντρου Χεγουαντγουόλ στην Καμπούλ. Η Αφγανική οργάνωση ιδρύθηκε μετά την επάνοδο των Ταλιμπάν στην εξουσία και σκοπό έχει τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς του Αφγανιστάν. «Ήρθαν αντιμέτωποι στο παρελθόν με την οργή του κόσμου όταν κατέστρεψαν αρχαιότητες, είδαν τον κόσμο καλύτερα και τώρα που κυβερνούν και πάλι πρέπει να αποδείξουν πως έχουν αλλάξει», προσθέτει. 
 
Ένας Έλληνας πιστεύει ότι οι Ταλιμπάν έχουν όντως αλλάξει. Ο Γιώργος Λιερός, κτηνίατρος στο επάγγελμα, μαζί με την Αλέκα Μακρή και τους υπόλοιπους τρεις Έλληνες και Ελληνίδες, επισκέφθηκαν το Αφγανιστάν για τουρισμό τον Οκτώβριο του 2022. Μέσα σε τρεις εβδομάδες, διένυσαν πάνω από 2,700 χιλιόμετρα και πλήρωσαν 4,000 ευρώ ο καθένας προκειμένου να δουν από κοντά την πολιτιστική κληρονομιά του Αφγανιστάν και ειδικά τις ελληνικές αρχαιότητες, πάντα υπό τη συνοδεία ένοπλων Ταλιμπάν.

(Φωτ: Αρχείο Γιώργου Λιερού)

Στη διάρκεια του ταξιδιού τους ξεχώρισαν τρία μέρη με ελληνικό ενδιαφέρον.

«Από τους Ταλιμπάν γνωρίσαμε δυο κατηγορίες. Είτε τους νεαρούς στα φυλάκια όταν κάναμε στάσεις για έλεγχο, είτε τους υπεύθυνους του πολιτισμού», λέει ο Γιώργος Λιερός στην «Κ». «Οι υπεύθυνοι του πολιτισμού ήταν προφανώς από τις πιο καλλιεργημένες περιπτώσεις που υπάρχουν στο εμιράτο, με μια πραγματικά ειλικρινή αγωνία για τη διατήρηση των μνημείων. Μπορεί δηλαδή όσον αφορά τον τομέα των γυναικών να γίνονται πράγματα πολύ άσχημα, τα οποία δικαίως καταδικάζει όλη η ανθρωπότητα, αλλά φαίνεται ότι ως προς το σημείο των αρχαιοτήτων, έχουν κάνει μεγάλη πρόοδο σε σχέση με 20-25 χρόνια πριν, όταν έγιναν οι καταστροφές στο μουσείο της Καμπούλ ή οι καταστροφές στους Βούδες του Μπαμιγιάν. Οι άνθρωποι που γνωρίσαμε είχαν πραγματικά αληθινή αγωνία κι ενδιαφέρον για τους αρχαιολογικούς θησαυρούς. Να σκεφτείτε ότι στην Κανταχάρ, ο υπεύθυνος πολιτισμού, έδωσε διαταγή να μας πάνε στα υπόγεια του Υπουργείου ώστε να μας δείξουν κρυμμένες ελληνικές αρχαιότητες που τις κρατάνε εκεί επίτηδες, ακριβώς γιατί δεν έχουν ακόμα εξασφαλίσει ασφαλείς τρόπους για την έκθεσή τους. Περιμένουν να φτιαχτεί ένα μουσείο ή κάτι τέτοιο».

Ο Γιώργος Λιερός ήθελε να κάνει αυτό το ταξίδι εδώ και χρόνια, όμως τώρα, λέει, μετά από 40 χρόνια πολέμων υπήρξε για πρώτη φορά μια σχετική ασφάλεια που θα τους επέτρεπε να επισκεφτούν μέρη που μέχρι πρόσφατα θα ήταν αδιανόητο, μιας και πολλά από τα αρχαιολογικά μνημεία βρίσκονταν σε περιοχές που ελέγχονταν από τους Ταλιμπάν. Στη διάρκεια του ταξιδιού τους ξεχώρισε τρία μέρη λόγω του ελληνικού ενδιαφέροντος τους –την Αϊ Χανούμ, την ως κάποτε καλύτερα σωζόμενη ελληνιστική πόλη σε όλη την κεντρική Ασία, την Τιλία Τεπέ, όπου ένας από τους σπουδαιότερους αρχαιολόγους του 20ου αιώνα, ο Βίκτωρ Σαρηγιαννίδης, βρήκε τον περίφημο θησαυρό της Βακτριανής, και την Κανταχάρ, την πόλη όπου τη δεκαετία του ‘90 γεννήθηκε το κίνημα των Ταλιμπάν. «Συγκεκριμένα, η Κανταχάρ είναι η “Αλεξάνδρεια της Αραχωσίας”, όπως την αποκαλούν, και χτίστηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο. Οι ντόπιοι αρχαιολόγοι ζήτησαν βοήθεια από τους Έλληνες αρχαιολόγους για να ανασκάψουν ένα χώρο τον οποίο αποκαλούν “το Κάστρο του Αλέξανδρου” και οι ίδιοι πιστεύουν ότι εκεί ήταν εγκατεστημένο το στρατόπεδο του Μεγάλου Αλέξανδρου όταν έχτιζε την Κανταχάρ».

Ερείπια της πόλης Αϊ Χανούμ, που ήταν κάποτε η καλύτερα σωζόμενη ελληνιστική πόλη σε όλη την κεντρική Ασία. (Φωτ: Αρχείο Γιώργου Λιερού)

Στην Αϊ Χανούμ η εικόνα που αντίκρυσαν ήταν εντελώς διαφορετική από όσα είχαν δει σε πρόσφατες φωτογραφίες. «Η εικόνα των ερειπίων ήταν αποκαρδιωτική. Τα γερά μέρη είναι ελάχιστα, δεδομένου ότι τα συμπαγή στοιχεία δεν είναι φτιαγμένα ούτε από πέτρα, ούτε από μάρμαρο, είναι φτιαγμένα από χώμα. Δεν βρέχει συχνά στη περιοχή αλλά όταν βρέχει, τα διαλύει», λέει η Αλέκα Μακρή προσθέτοντας πως «φυσικά έχουν γίνει και φοβερές αρχαιοκαπηλίες από ανθρώπους που έσκαβαν να βρουν κτερίσματα, και βέβαια και από επίσημες αποστολές». 

Οι διοικητικοί υπάλληλοι των Ταλιμπάν που συνόδευαν τους Έλληνες τουρίστες, τους ζήτησαν να εξαντλήσουν την επιρροή τους με σκοπό να αναβιώσει το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τους αρχαιολογικούς θησαυρούς που έχει το Αφγανιστάν. «Βασικά χρειάζονται χρήματα, όπως χρήματα χρειάζονται για τα πάντα εκεί. Δεν είναι προτεραιότητα οι αρχαιολογικοί χώροι εν μέσω ανθρωπιστικής κρίσης, αλλά είναι πολύ κρίμα να καταστραφούν ολοσχερώς. Πρέπει να διατηρηθεί ό,τι μπορεί να σωθεί ακόμα. Και θα έπρεπε να ενδιαφερθεί και το ελληνικό κράτος γιατί είναι και ελληνικού ενδιαφέροντος αρχαιολογικοί χώροι». 

Κάποια στιγμή, στο σημείο όπου είχαν πραγματοποιηθεί οι ανασκαφές του Σαρηγιαννίδη, ένας ηλικιωμένος φύλακας, ο οποίος ήταν εργάτης και βοηθός του Έλληνα αρχαιολόγου, φανερά συγκινημένος τους είπε: «Νιώθω ευτυχισμένος που σας γνωρίζω, μετά από τόσα χρόνια που δεν μας επισκέπτεται κανένας. Η παρουσία σας εδώ δείχνει ότι ο κόσμος δεν μας ξέχασε».

Λαθροανασκαφές στην Αϊ Χανούμ. (Φωτ: Αρχείο Γιώργου Λιερού)

H παρουσία των πέντε Ελλήνων τουριστών ήταν τόσο μοναδική που ξεπέρασε τα όρια των αρχαιολογικών χώρων που επισκέφθηκαν. Μεγάλο μέσο ενημέρωσης έκανε εκτενές ρεπορτάζ για την επίσκεψή τους στους αρχαιολογικούς χώρους του Αφγανιστάν, σε σημείο που κάποιοι δημοσιογράφοι θεώρησαν πως ήταν αρχαιολόγοι, οι οποίοι ήρθαν για να συνδράμουν στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας.

Ο Γιώργος Λιερός συμφωνεί πως ο χώρος στην ελληνιστική πόλη της Αϊ Χανούμ έχει υποστεί μια  απίστευτη καταστροφή. «Ακόμα κι αν δεν υπήρχαν οι λαθρόανασκαφές, σκεφτείτε μόνο ότι τα μάρμαρα έχουν μετατραπεί σε ασβέστη από τους ντόπιους. Μόνο η βροχή φτάνει για να εξαφανίσει το χώρο που σε ένα μεγάλο βαθμό είναι κατασκευασμένος από άψητες πλίνθους. Το ίδιο πρόβλημα υπάρχει και στο Τίλια Τεπέ». Όπως επισημαίνει ο κ. Λιερός, οι ντόπιοι αρχαιολόγοι αλλά και οι αρχές του εμιράτου καλούν την Ελλάδα, μιας και τα μνημεία αποτελούν πολιτιστικά αγαθά κοινού ενδιαφέροντος, να χρηματοδοτήσει έστω και την τοποθέτηση κάποιου στεγάστρου ή περιφράξεων περιμετρικά των αρχαιοτήτων, ώστε να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της διάβρωσης αλλά και της αρχαιοκαπηλίας.

Η Αλέκα Μακρή στην περιοχή του Μπαμιγιάν, όπου το 2001 οι Ταλιμπάν ανατίναξαν δύο αγάλματα ύψους 50 μέτρων σκαλισμένα πάνω σε βράχο, τα οποία στέκονταν όρθια για πάνω από 1400 χρόνια, γνωστά ως οι Βούδες του Μπαμιγιάν. (Φωτ: Αρχείο Αλέκας Μακρή)

Με την κυβέρνηση του Αφγανιστάν να μην έχει αναγνωριστεί από κανένα κράτος στον κόσμο και τη χώρα να βιώνει μια τεράστια ανθρωπιστική κρίση, είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσο το καθεστώς των Ταλιμπάν μπορεί στη δεδομένη στιγμή να μπει σε διαδικασίες συνομιλιών με τη διεθνή κοινότητα ή ακόμα και με την Ελλάδα για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας. 

Σύμφωνα με τον Νασρατουλά Χεγουάντγολ, ακόμα και το Εθνικό Μουσείο της Καμπούλ, λόγω των κυρώσεων και της έλλειψης διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των Ταλιμπάν και των άλλων χωρών, έχει αναβάλει την επιστροφή πολλών αφγανικών αρχαιοτήτων από άλλες χώρες, ενώ σύμφωνα με τους φύλακες του μουσείου, λίγο πριν οι Ταλιμπάν καταλάβουν την Καμπούλ τον Αύγουστο του 2001, πολλά εκθέματα μεταφέρθηκαν σε κρύπτες προκειμένου να προστατευθούν σε περίπτωση καταστροφής ή λεηλασιών.

«Πολλοί Αφγανοί ονομάζουν τα παιδιά τους Σικαντάρ, από το όνομα του Μ. Αλέξανδρου επειδή τον θεωρούν ήρωα», λέει στην «Κ» ο Νασρατουλά. «Η ελληνιστική περίοδος είναι μέρος της ιστορίας μας, μαθαίνουμε από τη μοναδική της κουλτούρα, τέχνη, λογοτεχνία, φιλοσοφία και ως πολιτιστική οργάνωση θεωρούμε ότι όλα αυτά έχουν τεράστιο αντίκτυπο στην κοινωνική μας ζωή. Καλούμε λοιπόν την Ελλάδα και τον κόσμο να συνδράμουν ώστε να διατηρήσουμε την πολιτιστική κληρονομιά μας μαζί, γιατί δεν ανήκει μόνο σε μας. Είναι κοινή». 

*Κάθε προσπάθεια επικοινωνίας με τους Ταλιμπάν για το συγκεκριμένο θέμα στάθηκε αδύνατη.

«Ένα έθνος διατηρείται ζωντανό όταν διατηρείται ο πολιτισμός του» (Φωτ: Φιλιώ Κοντραφούρη)