Σπάνιες γαίες: Ο «Τζόκερ» της Λαπωνίας

Ο Γιάν Μόστρομ, επικεφαλής της σουηδικής κρατικής εταιρείας εξόρυξης LKAB, δύσκολα κρύβει πλέον τον ενθουσιασμό του: «Η ανακάλυψη σπάνιων γαιών στο Περ Γκέιζερ, κοντά στη βόρεια πόλη Κιρούνα, στο σουηδικό τμήμα της Λαπωνίας, είναι καλά νέα, όχι μόνο για την περιοχή και τη Σουηδία, αλλά και για την Ευρώπη και το κλίμα», λέει ο Μόστρομ.

Οι σπάνιες γαίες είναι  μια ομάδα 17 μετάλλων που πολύ δύσκολα εντοπίζονται σε ποσότητες τέτοιες που να είναι δυνατή η εξόρυξή τους με οικονομικό όφελος και μειωμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Η ονομασία τους «σπάνιες γαίες» αναφέρεται περισσότερο στην περιορισμένη διάθεση τους στην αγορά, παρά στα συνολικά αποθέματα του φλοιού της Γης. Ανάμεσά τους είναι το  σκάνδιο, λανθάνιο, δημήτριο, πρασεοδύμιο, νεοδύμιο, προμήθειο, σαμάριο και ευρώπιο.

Όλα τα στοιχεία συνδυάζουν δύο ιδιότητες: Είναι ιδιαίτερα αγώγιμα και μαγνητικά, γεγονός που τα καθιστά αναντικατάστατα για τη σύγχρονη τεχνολογία. Περιλαμβάνουν μια ολόκληρη σειρά στοιχείων που απαιτούνται για την παραγωγή smartphone και ηλεκτρικών αυτοκινήτων, χρησιμοποιούνται σε οτιδήποτε, από ανεμογεννήτριες από τις οποίες εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό  η παροχή πράσινης ενέργειας  έως οθόνες υπολογιστών και μπαταρίες, μαγνήτες, αλλά και για λαμπτήρες.

«Η ηλεκτροδότηση, η αυτάρκεια και η ανεξαρτησία της Ευρώπης από τη Ρωσία και την Κίνα ξεκινούν από το ορυχείο στην Κιρούνα», δήλωσε η Σουηδέζα υπουργός Ενέργειας Έμπα Μπους.

Σύμφωνα με την εταιρεία LKAB,το κοίτασμα ανέρχεται σε ένα εκατομμύριο τόνους και θα μπορούσε να καλύψει μεγάλο μέρος της ζήτησης για σπάνιες γαίες στην Ευρώπη. Η σουηδική εταιρεία παράγει ήδη το 80% του σιδηρομεταλλεύματος που απαιτείται στην Ευρώπη και επενδύει πολλά χρήματα στη βιώσιμη εξόρυξη. Τα προϊόντα της περιλαμβάνουν επίσης φώσφορο, που είναι απαραίτητος για την παραγωγή λιπάσματος.

Μακρύς ο δρόμος

Ο δρόμος για την εκμετάλλευση του κοιτάσματος στη Σουηδία είναι πάντως μακρύς. Η LKAB σκοπεύει να υποβάλει αίτηση για παραχώρηση εξόρυξης, εφέτος. Ωστόσο, πιθανότατα θα χρειαστούν τουλάχιστον 10 έως 15 χρόνια για να μπορέσει η LKAB να ξεκινήσει την παραγωγή.

Η εταιρεία έχει ήδη ξεκινήσει τις προετοιμασίες για μια γεώτρηση μήκους πολλών χιλιομέτρων και βάθους περίπου 700 μέτρων στο ορυχείο Κιρούνα προκειμένου να εξετάσει το κοίτασμα «λεπτομερώς».

Δεν είναι ακόμα σαφές πόσο μεγάλο είναι στην πραγματικότητα. Αλλά αυτά  είναι στη  θεωρία. Η ετήσια παραγωγή όλων των σπάνιων γαιών είναι σήμερα περίπου 250.000 τόνοι παγκοσμίως. Σύμφωνα με τον Γενς Γκούτζμερ, ειδικό στην τεχνολογία πόρων στο Ινστιτούτο Helmholtz στο Φράιμπουργκ, η παγκόσμια παραγωγή συνεχίζει να αυξάνεται κάθε χρόνο, κατά περισσότερο από 10%

Η LKAB, θεωρεί ότι η ποσότητα των σπάνιων γαιών που βρίσκεται στη Σουηδία θα ήταν επαρκής για να καλύψει μεγάλο μέρος της μελλοντικής ζήτησης της ΕΕ για παραγωγή μαγνητών. Αλλά χρειάζεται χρόνος για να φτάσει η χώρα ως εκεί.

Κυριαρχία της Κίνας

Στην πράξη, η Κίνα είναι ο κύριος παραγωγός των σπάνιων γαιών και μπορεί να χρησιμοποιήσει την υπεροχή της ως πολιτικό ή στρατηγικό μοχλό. Η Κίνα παράγει περίπου τα δύο τρίτα της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών- περίπου 130.000 τόνους. Οι κινεζικές εταιρείες είναι επίσης παγκόσμιοι ηγέτες στην περαιτέρω επεξεργασία: Ενώ το μερίδιό τους στην παγκόσμια αγορά για τις ίδιες τις πρώτες ύλες είναι λίγο κάτω από το 60%, ανέρχεται περίπου στο 90% για τα ενδιάμεσα προϊόντα που παράγονται από αυτές, ειδικά τους μαγνήτες μπαταριών, σε όλο τον κόσμο.

Σύμφωνα με έκθεση της Κομισιόν το  2020, η ΕΕ λάμβανε το 98% των αναγκών της για σπάνιες γαίες από την Κίνα εκείνη την εποχή. Άρα η εξάρτηση είναι τεράστια.

Θα μας απαλλάξει η Σουηδία;

Μπορεί το εύρημα στη Σουηδία να μας απαλλάξει από αυτή την εξάρτηση; Ο Γενς Γκούτζμερ, θεωρεί ότι η LKAB, ως μεγάλη και καινοτόμος εταιρεία εξόρυξης, έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει τα τεχνολογικά προβλήματα: για τον διαχωρισμό των σπάνιων γαιών από την πρώτη ύλη που υπάρχει».
Κατά τη γνώμη του Γκούτζμερ, «η ανάπτυξη της τεχνολογίας θα διαρκέσει μερικά χρόνια.

Από αυτή την άποψη, με τον διαθέσιμο χρόνο παράδοσης 10 ετών, είναι ακριβώς η κατάλληλη στιγμή να ξεκινήσουμε την ανάπτυξη των τεχνολογιών επεξεργασίας στοιχείων σπάνιων γαιών από το σιδηρομετάλλευμα του κοιτάσματος. Είμαι πιο αισιόδοξος για το εύρημα στην Κιρούνα, άλλωστε βρίσκεται στη μέση ενός άλλου ορυχείου που είναι ακόμα σε πλήρη λειτουργία», λέει ο καθηγητής Οικονομικής Γεωλογίας στο πανεπιστήμιο του Ερλάνγκεν, Ράινερ Κλεμντ.

Κατά την άποψή του, δεν είναι η ποσότητα των ίδιων των σπάνιων γαιών που κάνει το εύρημα τόσο σημαντικό. «Αλλά το γεγονός ότι δεν έχουν βρεθεί μόνο ελαφριές αλλά και βαριές σπάνιες γαίες εδώ».

«Ενώ οι ελαφρές σπάνιες γαίες βρίσκονται σε όλο τον κόσμο τόσο συχνά όσο ο χαλκός, οι βαριές σπάνιες γαίες είναι πραγματικά σπάνιες, όπως το παλλάδιο, για παράδειγμα», εξηγεί ο Κλεμντ, ο οποίος πιστεύει ότι η Ευρώπη ή οι ΗΠΑ θα μπορούσαν επίσης να εφοδιαστούν με ελαφρές  σπάνιες γαίες ανά πάσα στιγμή, εάν το επιθυμούσαν.

Οικονομία κλίμακος

Στην περίπτωση του κοιτάσματος στην Κιρούνα «καθιστά οικονομικά βιώσιμη την εξόρυξη γιατί συνδυάζεται με την παραγωγή σιδηρομεταλλεύματος (για την παραγωγή χάλυβα), φωσφορικών αλάτων (για την παραγωγή λιπασμάτων) και σπάνιων γαιών», λέει ο Γκούτζμερ.

Υπάρχουν πάντως  σοβαροί λόγοι να αμφιβάλλουμε εάν τα ευρήματα στην Κιρούνα θα αλλάξουν πραγματικά την κατάσταση. Η εξόρυξη είναι οικονομικά ελπιδοφόρα μόνο όταν τα μέταλλα εμφανίζονται σε ιδιαίτερα υψηλές συγκεντρώσεις.

Αυτό ακριβώς είναι που καθιστά δύσκολη την αξιολόγηση των  ειδήσεων από τη Σουηδία: η ανίχνευση σπάνιων γαιών από μόνη της δεν λέει πολλά για το εάν στη συνέχεια εξορύσσονται επίσης εύκολα.

Για παράδειγμα, ένα άλλο κοίτασμα με σπάνιες γαίες στη Σουηδία (Νόρα Κάρ) εγκρίθηκε από τις αρχές αλλά στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε.

Μια πιο προσεκτική ματιά στην παγκόσμια αγορά και τις αλυσίδες εφοδιασμού, αλλά και σε άλλα κοιτάσματα και ανακαλύψεις στο πρόσφατο παρελθόν, δείχνει το μέγεθος των προβλημάτων.

Το κοίτασμα στην Τουρκία

Στη δεκαετία του 1990, οι περισσότερες από τις σπάνιες γαίες προέρχονταν από τις ΗΠΑ. Η σημασία των τοπικών παραγωγών μειώθηκε κυρίως καθώς δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στον φτηνό κινεζικό ανταγωνισμό.

Το περασμένο φθινόπωρο, η Τουρκία ανέφερε μια γιγαντιαία ανακάλυψη κοντά στο Εσκισεχίρ: περισσότεροι από 694 εκατομμύρια τόνοι, λίγο λιγότεροι από τους περίπου 800 εκατομμύρια τόνους που εξακολουθούν να υπάρχουν στην Κίνα.

Γρήγορα ωστόσο προέκυψε σκεπτικισμός για την αναφορά, έστω και μόνο επειδή έλειπαν ακριβέστερα στοιχεία. Ήταν πραγματικά τόσο μεγάλο το εύρημα; Και ακόμα κι αν ήταν ,θα βρίσκονταν οι σπάνιες γαίες σε συγκεντρώσεις που θα έκαναν την εξόρυξη να αξίζει τον κόπο;

Οι περίπου ένα εκατομμύριο τόνοι που υπάρχουν υπόνοιες ότι βρίσκονται στην Κιρούνα μπορεί να φαίνονται μικροί σε σύγκριση με τα στοιχεία από την Τουρκία, αλλά εξακολουθούν να αντιστοιχούν σε σχεδόν οκτώ φορές την παγκόσμια ετήσια ανάγκη.

Και ακόμη κι αν τηρηθούν όλα, τα εμπόδια δεν έχουν ακόμη ξεπεραστεί. Στην Αυστραλία, για παράδειγμα, τα επόμενα χρόνια θα τεθούν σε λειτουργία διάφορα νέα ορυχεία σπάνιων γαιών, ενώ ήδη υπάρχουν εταιρείες με τεχνογνωσία στον τομέα και μια εδραιωμένη βιομηχανία επεξεργασίας μετάλλων. Η Lynas Corporation αυτή τη στιγμή δημιουργεί μια παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού. Η εταιρεία λειτουργεί ένα από τα πιο παραγωγικά  ορυχεία ελαφρών σπάνιων γαιών στον κόσμο.

Καλό για τη Σουηδική προεδρία

Σε κάθε περίπτωση, ο απόηχος στα μέσα ενημέρωσης που ακολούθησε σε ολόκληρη την ΕΕ για την ανακάλυψη στην Σουηδία, είναι πιθανό να αντιστοιχούσε σε μεγάλο βαθμό με αυτό που είχε οραματιστεί η σουηδική κυβέρνηση στην αρχή της εξαμηνιαίας Προεδρίας της.

Η ΕΕ θέλει άλλωστε να στηρίξει τα ευρωπαϊκά έργα
Την άνοιξη, η Επιτροπή της ΕΕ σκοπεύει να προτείνει μέτρα για την ενίσχυση της στρατηγικής αυτονομίας της Ευρώπης σε σχέση με σημαντικές πρώτες ύλες.

Ακόμα κι αν χρειαστούν μερικά χρόνια, η ανακάλυψη στην Κιρούνα, μπορεί να αποδειχθεί πραγματικός «Τζόκερ» για τη Γηραιά Ήπειρο.