Πώς λειτουργεί ο κόσμος

Λίγα πράγματα είναι πιο αξιοζήλευτα στη ζωή από την αποχαλίνωση της τρίτης ηλικίας. Ξέρετε τι εννοώ: κάποιοι ηλικιωμένοι σε κάποια φάση της ζωής τους σταδιακά ή ξαφνικά παύουν να ενδιαφέρονται για το “τι λέει ο κόσμος”, αποφασίζουν να ξεφορτωθούν όλα τα φίλτρα που χρησιμοποιούσαν ως τότε στην καθημερινή τους επικοινωνία, και αρχίζουν να τα λένε όπως τους κατέβει, άφιλτρα, χύμα και τσουβαλάτα.

Ο Βάτσλαβ Σμιλ είναι ένας Τσεχο-καναδός επιστήμονας που έχει γράψει σχεδόν 50 βιβλία και έχει ασχοληθεί με πολλά επιστημονικά πεδία, από την ενέργεια και τη δημογραφία μέχρι την περιβαλλοντική πολιτική και την παραγωγή των τροφίμων. Θεωρείται ένας από τους λίγους επιστήμονες της εποχής μας που έχουν μια πραγματικά διεπιστημονική θεώρηση των πραγμάτων -ο Μπιλ Γκέιτς δηλώνει φανατικός οπαδός του και γράφει ύμνους για τα βιβλία του στο ίντερνετ. Πρόσφατα ο Σμιλ εξέδωσε ένα νέο βιβλίο, πιο εκλαϊκευμένο από τα περισσότερα προηγούμενα, στο οποίο έδωσε τον τίτλο “How The World Really Works” (“Πώς Λειτουργεί Πραγματικά Ο Κόσμος” στα ελληνικά -κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα). Διαβάζοντάς το διαπιστώνει κανείς ότι ο Σμιλ, που πρόσφατα έκλεισε τα 79, μάλλον το πέρασε το όριο της αποχαλίνωσης, και είναι πανέτοιμος να τα πει άφιλτρα, χύμα και τσουβαλάτα.

Και είναι πολλά τα πράγματα που έχει να πει. Εδώ και δεκαετίες έγραφε για το πώς λειτουργεί το σύστημα ενέργειας στον πλανήτη, για το πώς παράγονται τα τρόφιμα, πώς λειτουργούν οι εφοδιαστικές αλυσίδες, πώς παράγονται τα βασικά υλικά που χρησιμοποιεί ο κόσμος, μεταξύ πολλών άλλων. Σε αυτό εδώ το βιβλίο του διαπιστώνει με θλίψη και κάμποση τσατίλα ότι τόσος κόπος και τόση προσπάθεια δεν είχαν πολύ θεαματικό αποτέλεσμα. Εξηγεί με απλά λόγια το πόσο πραγματικά λίγα πράγματα ξέρουμε εμείς, οι άνθρωποι, για τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Μας εξηγεί, για παράδειγμα, ότι ολόκληρος ο ανθρώπινος πολιτισμός μας βασίζεται σε τέσσερις πυλώνες, τέσσερα υλικά χωρίς τα οποία τίποτε από όσα αναγνωρίζουμε ως σύγχρονη ζωή δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Κάντε ένα μικρό διάλειμμα εδώ και προσπαθήστε να μαντέψετε ποια μπορεί να είναι, χωρίς να κοιτάξετε στην επόμενη παράγραφο.

Να το πάρει το ποτάμι: είναι η αμμωνία, το σκυρόδεμα, το ατσάλι και τα πλαστικά. Με αυτά φτιάχνονται σχεδόν τα πάντα -τα τρόφιμα, τα κτίρια, τα αντικείμενα, ο κόσμος μας. Ο Σμιλ τεκμηριώνει με πλούσια και ενδιαφέροντα στοιχεία το γιατί το κάθε ένα από αυτά είναι απαραίτητο για να ζούμε όπως ζούμε, οκτώ δισεκατομμύρια άνθρωποι σε αυτό τον πλανήτη, και μετά αναδεικνύει και το βασικό κοινό χαρακτηριστικό τους στοιχείο: και τα τέσσερα εξαρτώνται για την παραγωγή τους από τα ορυκτά καύσιμα. Άρα, υπογραμμίζει ο συγγραφέας, ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι εξαρτημένος από τα ορυκτά καύσιμα σε βαθμό που πολλές και πολλοί δεν φαντάζονται όταν διαβάζουν υπεραισιόδοξες εκτιμήσεις για μια υπερταχεία “πράσινη μετάβαση” στο κοντινό μέλλον.

Εξηγώντας βασικά στοιχεία για το πώς παράγονται και χρησιμοποιούνται αυτοί οι τέσσερις “πυλώνες”, για το πώς παρασκευάζονται τα τρόφιμα που καταναλώνουμε και για το πώς αξιολογούμε -ως είδος- το ρίσκο και τον κίνδυνο, σε μια σειρά από κάπως ασύνδετα και ανερμάτιστα κεφάλαια (που, όμως, είναι γεμάτα με ενδιαφέροντα στοιχεία και νούμερα), αναδεικνύει μερικές βασικές πτυχές της ζωής που πολλές και πολλοί αγνοούμε και καταρρίπτει και κάμποσους μύθους που είναι κυρίαρχοι στο δημόσιο διάλογο. 

Θα μπορούσαμε στ’ αλήθεια να παράγουμε όλη μας την ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές όπως ο ήλιος και ο άνεμος; Όχι, λέει, επειδή δεν έχουμε ακόμα επαρκείς τεχνολογικές λύσεις να αποθηκεύουμε όλη αυτή  την ενέργεια -σήμερα δεν υπάρχει κανένας τρόπος να αποθηκευτεί αρκετή ηλεκτρική ενέργεια για να ικανοποιήσει τις ανάγκες μιας μεγαλούπολης σαν την Αθήνα για περισσότερες από μια-δυο ημέρες. Είναι ένα πρόβλημα που θα χρειαστεί δεκαετίες για να λυθεί σε ουσιαστική κλίμακα.

Θα μπορούσε όλη η ανθρωπότητα να τρέφεται με υγιεινά τρόφιμα που παρασκευάζονται αποκλειστικά σε “βιολογικές” καλλιέργειες; Επίσης όχι, λέει. Μια μετάβαση σε ένα τέτοιο μοντέλο θα μπορούσε να θρέψει το πολύ 3 δισεκατομμύρια σχεδόν αποκλειστικά χορτοφάγους ανθρώπους. Για να τραφούν 8 δισεκατομμύρια παμφάγοι Homo sapiens χρειάζονται απαραίτητα φυτοφάρμακα και, κυρίως, συνθετικά λιπάσματα (άρα αμμωνία -και άρα ορυκτά καύσιμα).

Ίσως το πιο ενδιαφέρον κομμάτι του βιβλίου είναι αυτό στο οποίο υπολογίζει πόση ενέργεια μετρημένη σε ποσότητες πετρελαίου χρειάζονται για την παραγωγή μερικών τροφών που μας είναι πολύ γνώριμες. Η εικόνες που προκύπτουν από αυτούς τους υπολογισμούς είναι συγκλονιστικές. Η παρασκευή μιας φρατζόλας ψωμιού στο φούρνο της γειτονιάς, λέει, χρειάζεται δυο κουταλιές της σούπας πετρέλαιο -είναι η ενέργεια που αντιστοιχεί στην επεξεργασία των σιτηρών για την παραγωγή του αλευριού και στο ψήσιμο. Για την παρασκευή ενός κιλού κρέατος από κοτόπουλο χρειάζονται τουλάχιστον 300-350ml πετρελαίου για όλες τις διαδικασίες, από την παραγωγή της ζωοτροφής (η πιο ενεργοβόρα από όλες) μέχρι τις μεταφορές, τη λειτουργία των μονάδων όπου μεγαλώνουν τα κοτόπουλα, τη σφαγή και την επεξεργασία του κρέατος. Ένα κιλό ντομάτες θερμοκηπίου χρειάζονται 650ml πετρελαίου. Ένα κιλό λαβράκι; 2 λίτρα πετρέλαιο. Ένα κιλό αστακού; 10 λίτρα. Διαβάζοντας αυτή την ανάλυση αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο βλέπει κανείς το φαγητό του, μεν, αλλά ταυτόχρονα συνειδητοποιούμε και το πόσο δύσκολο θα είναι όλες αυτές οι διεργασίες να αλλάξουν δραματικά, ώστε να μειωθεί η κατανάλωση ορυκτών καυσίμων και η έκλυση αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Πάρα πολύ δύσκολο.

Αν και τα περισσότερα από αυτά τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία ο συγγραφέας τα γράφει με ψυχραιμία και αντικειμενικότητα, συχνά αφήνεται ελεύθερος και ρίχνει τις μπηχτές του, κυρίως αναφερόμενος στις κατηγορίες ανθρώπων που προφανώς τον εκνευρίζουν περισσότερο. Δεν είναι λίγες. Τον εκνευρίζουν, μεταξύ άλλων, αυτοί που λένε ότι τα δάση είναι “ο πνεύμονας του πλανήτη” και “παράγουν το οξυγόνο που αναπνέουμε”, όσοι κάνουν base jumping, οι πολιτικοί που υπόσχονται παράλογους περιβαλλοντικούς στόχους με ημερομηνία λήξης χρονιές που τελειώνουν σε μηδέν ή πέντε, αυτοί που νομίζουν ότι σύντομα θα μπορούμε να αποικίσουμε τον Άρη, οι φανατικοί χορτοφάγοι και υπεραισιόδοξοι συγγραφείς, όπως ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι. Δεν θα σας γράψω εδώ γιατί τον εκνευρίζουν όλα αυτά -για να μην σας στερήσω και την απόλαυση της ανακάλυψης- αλλά θα σας πω μόνο ότι τα δάση “παράγουν” ελάχιστο οξυγόνο για τα δεδομένα της ατμόσφαιρας κι επίσης ότι οι πνεύμονες δεν παράγουν οξυγόνο -το καταναλώνουν. Σε κάθε 2317 άλματα base jumping, δε, κάποιος σκοτώνεται -είναι μια δραστηριότητα περίπου χίλιες φορές πιο επικίνδυνη από το να πέφτεις από το αεροπλάνο με αλεξίπτωτο, κι ο Σμιλ στα 79 του δεν έχει ούτε μια σταλίτσα κατανόησης ή σεβασμού για ανθρώπους που αξιολογούν το ρίσκο με τέτοιο τρόπο.

Αν και τόση γκρίνια θα μπορούσε να απωθεί τον αναγνώστη, ωστόσο ο Σμιλ καταφέρνει να βρει μια ισορροπία αφ’ ενός επιστρατεύοντας πλούσια νούμερα και στοιχεία, αφ’ ετέρου καταλήγοντας σε ένα μήνυμα που, τελικά, δεν είναι και τόσο απαισιόδοξο. Αν και αναγνωρίζει ότι οι υπερβολικά φιλόδοξοι στόχοι των πολιτικών για ένα κοντινό μέλλον μηδενικών εκλύσεων είναι εντελώς αδύνατο να επιτευχθούν, ωστόσο θεωρεί ότι κάποια σημαντικά βήματα μπορούν να γίνουν, αρκεί να εστιάσουμε εγκαίρως στη σφαίρα του εφικτού. Ο Σμιλ προβλέπει ότι τα επόμενα 20-30 χρόνια οι ζωές μας δεν θα αλλάξουν δραματικά. Οι τέσσερις πυλώνες του πολιτισμού, λέει, θα συνεχίσουν να είναι πυλώνες του πολιτισμού μας. Θα συνεχίσουμε να εξαρτώμαστε από τα ορυκτά καύσιμα σε μεγάλο βαθμό. Η ανθρωπότητα δεν θα φτάσει σε “επίπεδα θεϊκής ενέργειας”, όπως κοροϊδεύει τον Χαράρι ότι γράφει στο “Homo Deus”. Η κλιματική αλλαγή θα συνεχιστεί, και θα έχει δραματικές συνέπειες. Παρ’ όλα αυτά, τα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε είναι πολλά και είναι ουσιαστικά. Τα πλούσια κράτη, λέει, θα μπορούσαν να μειώσουν δραματικά την κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας, εξασφαλίζοντας παράλληλα μια άνετη ζωή για τους πολίτες τους και συνεχίζοντας να απολαμβάνουν οικονομική ανάπτυξη. Απλές λύσεις όπως η επιβολή χρήσης τριπλών τζαμιών στα παράθυρα, θερμομόνωσης στα κτίρια και πιο ανθεκτικών οχημάτων, θα είχε πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Η μείωση της απώλειας τροφίμων στο μισό και η μείωση της υπερκατανάλωσης κρέατος θα είχαν επίσης σημαντικά αποτελέσματα χωρίς να χειροτερεύουν τις ζωές κανενός.

Και, κυρίως, το μήνυμα που θέλει να περάσει ο Σμιλ είναι το ότι ένα θετικό και αισιόδοξο μέλλον για την ανθρωπότητα δεν μπορεί να έρθει χωρίς τη γνώση. Πώς θα λύσουμε προβλήματα και θα πάμε παρακάτω αν δεν ξέρουμε βασικά πράγματα για το πώς λειτουργεί ο κόσμος μας σήμερα; Η γνώση, σύμφωνα με τον Βάτσλαβ Σμιλ, είναι το κλειδί. Αυτό, και το να μην κάνετε ποτέ base jumping.