Πνοή σε έναν κόσμο που πέρασε

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ
Διηγήματα
εισαγωγή-επιμέλεια: Αννα Αφεντουλίδου, εκδ. Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίµων Βιβλίων, σελ. 430

Εκατό χρόνια από τον θάνατό του, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης εξακολουθεί να αποτελεί μία από τις επιβλητικότερες φιγούρες της ελληνικής πεζογραφίας. Τι μας μαγεύει στο έργο του; Γιατί δεν διαλύει τα κείμενά του η εκ προοιμίου πεσιμιστική οπτική η οποία κυριαρχεί στις σελίδες του; Και γιατί δεν μας ενοχλούν οι ιδιωματισμοί της ντοπιολαλιάς στους οποίους συχνά καταφεύγει; Διότι ο Κερκυραίος συγγραφέας είναι μάστορης· συνδυάζει το δράμα με μια φράση που είναι αδρή· ανεβάζει στην πεζογραφική σκηνή ανθρώπους τη στιγμή που συγκρούονται· συνταιριάζει το ερωτικό πάθος με το βασανιστικό κάλεσμα της φύσης· και αναδεικνύει τα ήθη της ελληνικής επαρχιακής κοινωνίας η οποία στις αρχές του 20ού αιώνα είναι ακόμη αρχαϊκή. Οι χαρακτηρισμοί ηθογράφος, ρεαλιστής, νατουραλιστής, όλοι μαζί συμπυκνώνουν τη δύναμη με την οποία κινεί τους ανθρώπους του μέσα στους κόλπους της κορφιάτικης κοινότητα όπου κυριαρχούν η αγριότητα της ανδροκρατίας και η σκληρότητα των νόμων της τιμής. Αυτό όμως που ο Θεοτόκης κατορθώνει, δεν έχει ούτε ιστορικά ούτε γεωγραφικά όρια, καθώς πετυχαίνει να ξεγυμνώσει την ανθρώπινη ψυχή στις ώρες της πιο μεγάλης δοκιμασίας της.

«Χωρίς να υπερτονίζεται ο χωροχρονικός διάκοσμος», σημειώνει η επιμελήτρια του τόμου Αννα Αφεντουλίδου, «και χωρίς [ο συγγραφέας] να αναλώνεται σε ψυχολογικές παρατηρήσεις, παρά μόνο μεταφέροντάς μας τον εσωτερικό μονόλογο των προσώπων του, μας αποκαλύπτει έναν κοινωνικό κόσμο με έντονα τα γνωρίσματα της αδικίας, της διαφθοράς και της σκληρότητας, που δεν παύει ωστόσο να εμφανίζεται με πολύ ισχυρές δυνάμεις αδράνειας».

Οι κορφιάτικες ιστορίες αποτελούνται από έντεκα διηγήματα και είναι (μαζί, πιστεύω, με τη νουβέλα «Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα») ό,τι καλύτερο μας έχει δώσει ο Θεοτόκης. Ενας από τους παλαιότερους θεσμούς μας, ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων (ΣΩΒ) που ιδρύθηκε το 1899 και λειτούργησε από τους Δημήτριο Βικέλα και Γεώργιο Δροσίνη, εκδίδει υπό τη συνολική εποπτεία του Γιάννη Παπακώστα ολόκληρο το αφηγηματικό και ποιητικό έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη σε εννιά τόμους. Εναυσμα για την έκδοση υπήρξε το γεγονός ότι εντοπίστηκε η πρώτη δημοσίευση τού «Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα» στην εφημερίδα «Πρόοδος» του Βόλου το 1920 σε 73 συνέχειες. Και η έλλειψη χειρόγραφης παράδοσης, όπως παρατηρεί ο Γιάννης Παπακώστας, καθιστά την ανακάλυψη αυτή πρώτη βασική μαρτυρία για τον τρόπο προσέγγισης του έργου από τον συγγραφέα. Τα ονόματα των υπόλοιπων φιλολογικών επιμελητών της σειράς –Αλέξης Ζήρας, Ευριπίδης Γαραντούδης, Ολγα Μπεζαντάκου, Θεοδόσης Πυλαρινός, Δημήτρης Κόκορης, Αννα Κατσιγιάννη και Ορέστης Αλεξάκης– δείχνουν τη σημασία του εγχειρήματος που δρομολόγησε ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων.

Είναι ωστόσο κρίμα που ο καλός αυτός θεσμός δεν δοκίμασε να εκσυγχρονίσει μορφικά τις εκδόσεις του έτσι ώστε να δώσει νέα πνοή στον ΣΩΒ καθιστώντας τον μοντέρνο και πιο ελκυστικό. Εκτός από τις έντεκα «Κορφιάτικες ιστορίες» ο τόμος περιλαμβάνει επίσης και τα πέντε «Ιστορικά ή μυθολογικά διηγήματα» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, εμπνευσμένα από τη μυθολογία, από την ελληνική και τη ρωμαϊκή αρχαιότητα καθώς και από τον βυζαντινό μεσαίωνα.

Ποια αξία έχουν ο λυρισμός και ο αισθητισμός της δεύτερης αυτής κατηγορίας κειμένων; Αναπλάθοντας τις ρίζες μας, ο ρεαλισμός και ο νατουραλισμός των «Κορφιάτικων ιστοριών» διαθέτει το αδιαμφισβήτητο προσόν πως αναπλάθει το ελληνικό πρόσωπό μας μες στον χρόνο. Στον αισθητισμό των «Ιστορικών ή μυθολογικών διηγημάτων» απολαμβάνουμε από την άλλη, το υψηλό καλλιτεχνικό μέγεθος του Θεοτόκη καθώς τον παρακολουθούμε να δίδει πνοή σε έναν κόσμο που είναι παλαιός, οριστικά ξένος.