Ο σκοτεινός μύθος ενός ναζί γιατρού

Από αριστερά: Ρίτσαρντ Μπάερ, Γιόζεφ Μένγκελε και Ρούντολφ Xόες στο Αουσβιτς το 1944.

DAVID G. MARWELL
Μένγκελε – Το αληθινό πρόσωπο του «Αγγέλου του Θανάτου»
μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη
εκδ. Gutenberg, 2022, σελ. 491

Πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος που ξενυχτάει διαβάζοντας με συγκίνηση λογοτεχνία «υπό το φως μιας μπαταρίας αυτοκινήτου» (σελ. 78) να ευθύνεται για κάποια από τα φρικτότερα εγκλήματα του περασμένου αιώνα; O Ντέιβιντ Μάρβελ, ιστορικός και πρώην διευθυντής του Μουσείου Εβραϊκής Κληρονομιάς στο Μανχάταν, αναδιφά πολλές παρόμοιες λεπτομέρειες από τον βίο του Γιόζεφ Μένγκελε, αναδεικνύοντας έτσι τις αντιφάσεις μιας δαιμονικής προσωπικότητας που εξακολουθεί να μας στοιχειώνει έως σήμερα.

Ο Μένγκελε, ο πιο διαβόητος ίσως ναζί αξιωματούχος, είχε παρασημοφορηθεί για την ανδρεία και την αυταπάρνηση που επέδειξε στο πεδίο της μάχης, έτρεφε πάθος για την επιστήμη και έχαιρε εκτίμησης από σύσσωμη την ακαδημαϊκή κοινότητα της εποχής. Το έργο του Mάρβελ (εκδ. Gutenberg, μετάφραση Θεοδώρα Δαρβίρη) εκκινεί από μια τολμηρή παραδοχή: γνωρίζουμε στην πραγματικότητα λιγότερα από ό,τι θα θέλαμε για τον Μένγκελε. Η πλειονότητα όσων συναντήθηκαν μαζί του εξολοθρεύτηκε και ο σκοτεινός μύθος του γιατρού των στρατοπέδων θολώνει τη μνημονική καταγραφή των επιζησάντων. Σε ό,τι αφορά εξάλλου τη ζωή του μετά το Αουσβιτς, ο Μένγκελε αναγκάστηκε να ζήσει μεγάλο μέρος της εν κρυπτώ.

Θανάτωνε δίδυμα για να προβεί σε παράλληλη ιστολογική εξέταση των οργάνων τους, έκανε ενέσεις στα μάτια αιχμαλώτων προσπαθώντας να αλλάξει το χρώμα τους. 

Το μόνο που διασώζεται με απόλυτη διαύγεια είναι η εικόνα του Μένγκελε να υποδέχεται στις αποβάθρες του Αουσβιτς τρένα φορτωμένα με αιχμαλώτους Εβραίους προκειμένου να ορίσει με κοφτές, θαρρείς χορογραφημένες, χειρονομίες ποιοι από αυτούς θα εκτελούνταν άμεσα στους θαλάμους αερίων και ποιοι θα εισέρχονταν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Η ζωή του Μένγκελε μοιράζεται με σχεδόν τέλεια συμμετρία μεταξύ δύο ηπείρων, Ευρώπης και Λατινικής Αμερικής. Πολλά χρόνια προτού προσπαθήσει να ενώσει τα κομμάτια του παζλ ως βιογράφος, ο Mάρβελ είχε τεθεί επικεφαλής των αμερικανικών ερευνών για τον εντοπισμό του Μένγκελε. Η καθοριστική συμμετοχή του στις έρευνες αυτές εξηγεί τον πλούτο τεκμηρίωσης που είναι σε θέση να προσφέρει για κάθε πτυχή της ζωής του Μένγκελε, καθώς και τη διττή στοχοθεσία του συγγραφικού του εγχειρήματος. Το έργο του Mάρβελ διαβάζεται ταυτόχρονα ως μια ενδελεχής ακαδημαϊκή μελέτη των πεπραγμένων του Μένγκελε, καθώς και ως ένα σχεδόν αστυνομικής υφής χρονικό των ερευνών για την ανεύρεση και σύλληψή του. Ο Mάρβελ θα φτάσει να κρατήσει τελικά στα χέρια του τα οστά του από καιρό νεκρού πια Μένγκελε.

Οι αντιφάσεις και τα εγκλήματα του διαβόητου Γιόζεφ Μένγκελε

Mε εφόδιο το πρώιμο κύρος που έχει αποκτήσει ως γιατρός και ερευνητής, ο Μένγκελε θα βρεθεί να επιβλέπει ως ειδικός «φυλετικής υγιεινής» τη μετεγκατάσταση των εθνοτικών Γερμανών της Ανατολικής Ευρώπης, με στόχο τη δημιουργία μιας «νέας φυλετικής τάξης» στο Ράιχ. Προτού καταλήξει στο Αουσβιτς, ο Μένγκελε θα υπηρετήσει ως στρατιωτικός γιατρός στην εμπροσθοφυλακή των Ες-Ες στο ρωσικό μέτωπο και θα γίνει επανειλημμένως μάρτυρας, αν όχι συμμέτοχος, σε θηριωδίες. Στο Αουσβιτς θα βρει αυτό που ο ίδιος θεώρησε «μοναδική ευκαιρία που δεν θα παρουσιαστεί ποτέ ξανά» (σελ. 122).

Θα του δοθεί η δυνατότητα να πραγματοποιήσει έρευνες στο πεδίο της γενετικής, χωρίς κανένα περιορισμό και διαθέτοντας πρόσβαση σε μια πολυπληθή, διαρκώς ανανεούμενη δεξαμενή ανθρώπινων δειγμάτων, που περιλαμβάνει την εξαιρετικά δυσεύρετη κατηγορία των διδύμων.

Ο Μένγκελε χρησιμοποιεί τους αιχμαλώτους των στρατοπέδων σαν πειραματόζωα: θανατώνει δίδυμα για να προβεί σε παράλληλη ιστολογική εξέταση των οργάνων τους, κάνει ενέσεις στα μάτια των αιχμαλώτων προσπαθώντας να αλλάξει το χρώμα τους, συλλέγει ακρωτηριασμένα κεφάλια παιδιών ως δείγματα. Από τη δική του οπτική θα ήταν «αμαρτία, έγκλημα και ανεύθυνη στάση» (σελ. 122) απέναντι στην επιστήμη να αφήσει αναξιοποίητο το υλικό που τόσο απλόχερα προσφέρει το Αουσβιτς…

Αν η εγκληματική δράση του Μένγκελε στο Αουσβιτς συνοψίζει το Ολοκαύτωμα, η φυγή του στην Αργεντινή στέκει ως εμβληματικό παράδειγμα της δυστοκίας πολλών μεταπολεμικών προσπαθειών να οδηγηθούν ενώπιον της δικαιοσύνης οι ναζί αξιωματούχοι. Ο Μένγκελε ακολούθησε την ίδια δίοδο διαφυγής με χιλιάδες άλλους εγκληματίες πολέμου. Με λίγη τύχη, τη βοήθεια πλαστών εγγράφων και εκμεταλλευόμενος την ολιγωρία των αρχών, ο Μένγκελε φυγαδεύεται στην Αργεντινή το 1949.

Ακολούθησε την ίδια δίοδο διαφυγής, προς τη Λατινική Αμερική, με χιλιάδες άλλους εγκληματίες πολέμου χωρίς να τιμωρηθεί ποτέ.

Η φροντίδα της γερμανικής κοινότητας και των ισχυρών του φίλων εξασφαλίζουν στον Μένγκελε μια ομαλή μετάβαση στη νέα του ζωή. Η καθυστερημένη έκδοση ενταλμάτων σύλληψης θα τον αναγκάσει να αναζητήσει εκ νέου καταφύγιο, αυτή τη φορά στην Παραγουάη και μετέπειτα στη Βραζιλία.

Mελετώντας τη βιογραφία του Μένγκελε δύσκολα αντιστέκεται κανείς αρχικά στον πειρασμό να αναζητήσει σύνθετα ψυχοκοινωνικά κίνητρα πίσω από τις ειδεχθείς πράξεις του. Δικαιούμαστε άραγε να ερμηνεύσουμε τη σαδιστική του δράση στο Αουσβιτς ως αποτέλεσμα μετατραυματικού στρες που του προκάλεσαν όσα αντίκρισε ως μέλος των Ες-Ες στο ανατολικό μέτωπο; Είναι μήπως η διεστραμμένη αντίληψή του περί ιατρικής έρευνας μια ακραία έκφανση πρακτικών που ακολουθούσε το επιστημονικό κατεστημένο της εποχής; Και τι μπορούμε να αντιπαραβάλουμε στον κυνικό ισχυρισμό του Μένγκελε πως οι πράξεις του δεν είχαν τίποτα το επιλήψιμο αφού «είχε ήδη ληφθεί η αμετάκλητη απόφαση εξουδετέρωσης των Εβραίων» (σελ. 109); Το τελευταίο γράμμα του Μένγκελε προς τον γιο του, τριάντα χρόνια μετά το Αουσβιτς, ακυρώνει κάθε περίτεχνη απόπειρα ερμηνείας: «Δεν έχω την παραμικρή πρόθεση να δικαιολογήσω ή ακόμη και να απολογηθώ για τις αποφάσεις, τις πράξεις ή τη συμπεριφορά μου» (σελ. 393).

Ο Μένγκελε ενήργησε με στέρεα πεποίθηση και δίχως ποτέ να παραδεχτεί «ενοχή ή ευθύνη» (σελ. 391). Η βιογραφία που συνέγραψε ο Mάρβελ το 2016 εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο ανακίνησης του στοχαστικού ενδιαφέροντος για τον Μένγκελε από τα μέσα της περασμένης δεκαετίας. Μετά την ταινία «Ο Γερμανός γιατρός» (Λουτσία Πουένζο, 2013), το μυθιστόρημα του Ολιβιέ Γκεζ «Η εξαφάνιση του Γιόζεφ Μένγκελε» (εκδ. Κριτική, 2018, μετάφραση Ευγενία Γραμματικοπούλου) και τον παραστάσιμο «Μένγκελε» του Θανάση Τριαρίδη, η βιογραφία του Mάρβελ έρχεται να μας υπενθυμίσει πως δεν έχουμε ακόμα κλείσει τους λογαριασμούς μας με τον «Αγγελο του Θανάτου».
 
Ο κ. Θοδωρής Τσομίδης διδάσκει ανθρώπινα δικαιώματα στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν της Ολλανδίας. Εχει μεταφράσει βιβλία από τα γερμανικά και τα αγγλικά. Τελευταία από αυτά το «Απέναντι στην καρδιά του σκότους» του Εντμουντ Μορέλ (Πατάκης, 2022) και το «Ενας καλλιτέχνης της πείνας» του Φραντς Kάφκα (Gutenberg, 2022).