Ο Μενδρεσές, οι Αέρηδες , η παρ’ ολίγον σφαγή, ο τεκές, οι δερβίσηδες και ο «μακρυχέρης» Ελγιν

«Το Αξιον Εστί - Δοξαστικόν»: ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΟΡΕΣ ΑΝΕΜΟΙ που ιερουργούνε/ που σηκώνουν το πέλαγος σαν Θεοτόκο/ που φυσούν και ανάβουνε τα πορτοκάλια/ που σφυρίζουν στα όρη κι έρχονται (...) Ο Μαΐστρος, ο Λεβάντες, ο Γαρμπής ο Πουνέντες, ο Γραίγος, ο Σιρόκος η Τραμουντάνα, η Οστρια. Στη φωτογραφία, υπό την σκέπην του Ιερού Βράχου, το Ωρολόγιον του Κυρρήστου, οι πασίγνωστοι Αέρηδες στη Ρωμαϊκή Αγορά, μαρμάρινο οκταγωνικό μνημείο, στο οποίο υπάρχουν ανάγλυφοι οι οκτώ κύριοι άνεμοι. Οι Αέρηδες, θαύμα της αρχαίας τεχνολογίας, έγιναν εχέμυθοι μάρτυρες επί σειρά αιώνων της ιστορίας της Αθήνας και της ανθρώπινης μοίρας. Φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΣΥΜΕΛΑ ΠΑΝΤΖΑΡΤΖΗ.

Κύριε διευθυντά
Από τα πρώτα χρόνια του 18ου αιώνα, στην αρχή της οδού Αιόλου απέναντι από το Ωρολόγιον του Κυρρήστου, γνωστό και ως Αέρηδες, υπήρχε ο Μενδρεσές (Μεντρεσές), κτίσμα από το οποίο, μετά την κατεδάφισή του το 1914, διατηρείται έως σήμερα μόνο η πύλη με την επιγραφή της. Δύο από τις σημαντικότερες στιγμές του ενδιαφέροντος ιστορικού του, άγνωστες στο ευρύ κοινό, σχετίζονται με δύο ματαιώσεις, μιας σφαγής των Αθηναίων και της «μετανάστευσης» των Αέρηδων. Ο Μενδρεσές ιδρύθηκε το 1721 και ήταν μουσουλμανικό ιεροσπουδαστήριο, ένα είδος πανεπιστημίου, στο οποίο οι φοιτητές, οι λεγόμενοι σοφτάδες, διδάσκονταν ισλαμικό δίκαιο, θεολογία, φιλολογία (αραβική, περσική και τουρκική) και φιλοσοφία. Σε αυτόν συγκεντρώνονταν οι Οθωμανοί προύχοντες για να συζητήσουν τα προβλήματα της πόλης. Τον Απρίλιο 1821, αμέσως μετά την κήρυξη της Επανάστασης, μία τέτοια σύσκεψη έτεινε να αποφασίσει την «προληπτική» σφαγή όλων των ενηλίκων χριστιανών. Τελικά, ύστερα από πρόταση του καδή Χατζή Χαλήλ εφέντη, αντί της γενικής σφαγής αποφασίσθηκε μονάχα να κρατηθούν ως όμηροι οι τρεις δημογέροντες, λόγος για τον οποίο, κατά τον Δ. Καμπούρογλου, θα έπρεπε να υπάρχει δρόμος με το όνομά του (καδής: μουσουλμάνος δικαστής που δικάζει με βάση τον ισλαμικό νόμο). Επί Οθωνος και μέχρι τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Α΄ ο Μενδρεσές λειτούργησε ως φυλακή για πολλούς ληστές και πολιτικούς αντιφρονούντες, όπως ο στρατηγός Μακρυγιάννης. Την παροιμιώδη πλέον έκφραση «χαιρέτα μου τον πλάτανο» την απηύθυναν στους συντρόφους τους οι αποφυλακιζόμενοι αναφερόμενοι στον πλάτανο της κεντρικής αυλής, στον οποίον απαγχονίζονταν θανατοποινίτες. Αργότερα, ο πλάτανος κατέπεσε από θύελλα. 

Οι γειτονικοί Αέρηδες, ο γνωστός μαρμάρινος οκταγωνικός πύργος που συνδύαζε υδραυλικό και ηλιακό ρολόι και ανεμοδείκτη, σχεδιάστηκε και κατασκευάσθηκε τον 1ο π.Χ. αιώνα από τον αστρονόμο Ανδρόνικο από την Κύρρο της Συρίας που έζησε στην Αθήνα. Στις πλευρές του, σε μορφή ζωφόρου, υπάρχει ανάγλυφη η εικόνα και το όνομα των οκτώ κυριότερων ανέμων, εξ ου και η ονομασία Αέρηδες. Διαδοχικά, μετατράπηκε σε χριστιανικό βαπτιστήριο, σε εκκλησία και τον 18ο αιώνα σε τεκέ (μουσουλμανικό μοναστήρι). Στο εσωτερικό του, κάθε Παρασκευή λάμβανε χώρα ο τελετουργικός χορός των δερβίσηδων (μουσουλμάνοι μοναχοί). Οταν ο Τόμας Μπρους, o γνωστός μας λόρδος Ελγιν, «ορεγόταν» το ιστορικό κτίριο, οι σοφτάδες του Μενδρεσέ και οι δερβίσηδες, που θεωρούσαν το κτίριο ιερό, αντέδρασαν σθεναρά και, τελικά, αποσοβήθηκε η μεταφορά του στην Αγγλία.
 
[Πηγές: Θ. Γιοχάλας και Τ. Καφετζάκη, Αθήνα – Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και 
τη λογοτεχνία, Εστία (2019), Δ. Κόκκινου, Η Ελληνική Επανάσταση, Τόμος 1, Μέλισσα (1967), Αθήνα, 
5.000 χρόνια Ιστορίας, Δήμος Αθηναίων (1992) 
και Ε. Σκιαδάς, εφημερίδα «Εστία» (25-26.06.2016).]