Ο «απαγορευμένος» φιλόσοφος

«Να παραμείνη εις το οποίον ευρίσκεται πλοίον», διέταξε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος όταν έμαθε ότι το πλοίο που μετέφερε τον εξόριστο λόγιο και ιερωμένο Θεόφιλο Καΐρη έδεσε στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης. [Jean Baptiste Hilaire]

Στις 7 Απριλίου του 1842, ο πρέσβης του ελεύθερου ελληνικού κράτους στην Κωνσταντινούπολη, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ενημερώνει την κυβέρνηση για την άφιξη στο λιμάνι της πόλης του ατμόπλοιου «Ευανθία», το οποίο είχε ξεκινήσει το ταξίδι του από τη Σαντορίνη. Στο πλοίο επιβαίνει ο Θεόφιλος Καΐρης, εξόριστος λόγιος και ιερωμένος. Είχαν προηγηθεί, τρία χρόνια νωρίτερα, η δίκη του στην Αθήνα, η απόφαση για τον περιορισμό του σε μοναστήρι της Σκιάθου (για ένα χρόνο) και αμέσως μετά η διετής απομόνωσή του στη Θήρα. Η «Θεοσέβεια», το κοσμοθεωρητικό μοντέλο που είχε εισαγάγει στη διδασκαλία του, είχε προκαλέσει την οργή του Πατριαρχείου και της Ελλαδικής Εκκλησίας, που το 1841 είχε αποστείλει σε όλες τις ενορίες το κείμενο της καθαίρεσής του από το ιερατικό σχήμα…

Από εκείνη τη στιγμή πιάνει το νήμα το βιβλίο «Θεόφιλος Καΐρης, Επιτομή της Θεοσεβικής Διδασκαλίας και Ηθικής», που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις iWrite με πρόλογο και εισαγωγή από τον Ηλία Τεμπέλη και την Ολγα Χριστοδουλίδου. «Ουσιαστικά πρόκειται για την πρώτη κυκλοφορία του έργου του Καΐρη. Είχε τυπωθεί το 1851 σε λίγες δεκάδες αντίτυπα στο Λονδίνο και όσα εστάλησαν στην Ελλάδα λογοκρίθηκαν και δεσμεύτηκαν στο τελωνείο», λέει ο εκδότης Μηνάς Παπαγεωργίου. «Επιπρόσθετα, εδώ ξεδιπλώνεται η κοσμοθέασή του, η ιδιότυπη θρησκεία του, η οποία θεωρήθηκε απειλή για την “επίσημη” Εκκλησία».

Η κυκλοφορία του βιβλίου, που θα παρουσιαστεί στο Πολεμικό Μουσείο στις 25 Ιανουαρίου, συμπίπτει με τη συμπλήρωση 170 ετών από τον θάνατο του Θεόφιλου Καΐρη. Αν μη τι άλλο είναι μια ετεροχρονισμένη δικαίωση για έναν άνθρωπο που, παρά τις κακουχίες και τα βασανιστήρια που αντιμετώπισε, στάθηκε όρθιος έως το τέλος, υπερασπιζόμενος τις ιδέες του. Η «Κ» προδημοσιεύει ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από την εισαγωγή του και το πρωτότυπο κείμενο.

Το καράβι της οργής

«Η άφιξη του Καΐρη στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης προκαλεί φανερή αμηχανία στον Μαυροκορδάτο. Αποφασίζει να διαμηνύσει στον φιλόσοφο να μην τολμήσει να πατήσει το πόδι του στη στεριά και “να παραμείνη εις το οποίον ευρίσκεται πλοίον”. Αυτή η αμηχανία του Μαυροκορδάτου ενισχύεται ακόμα περισσότερο από τη στιγμή που η είδηση για την επιτήρηση του ενοχλητικού επιβάτη της “Ευανθίας” αρχίζει να διαδίδεται ταχύτατα στην πόλη. Οκτώ ημέρες μετά την πρώτη του αναφορά, ο Ελληνας διπλωμάτης ενημερώνει τους προϊστάμενούς του για το γεγονός ότι πρώην μαθητές και θαυμαστές του Καΐρη είχαν στο μεταξύ ξεκινήσει να συρρέουν στο κατάστρωμα του πλοίου, επιθυμώντας να συνομιλήσουν με τον φιλόσοφο. Στο ίδιο έγγραφο, εκφράζεται η βαθύτατη πλέον ανησυχία του Πατριαρχείου για την εξέλιξη της υπόθεσης, με τον ίδιο τον πατριάρχη, όπως χαρακτηριστικά τονίζεται, να σχεδιάζει να απευθυνθεί ακόμα και στην ίδια την Υψηλή Πύλη (!) με απώτερο στόχο να επιτύχει την απέλαση του Καΐρη από την Κωνσταντινούπολη. Η αναχώρηση του τελευταίου από την Πόλη στις 15 του Απρίλη, με κατεύθυνση το Λονδίνο αυτή τη φορά, ολοκλήρωσε ακόμα μία ενδεικτική φάση των δεινών και των διώξεων που αντιμετώπισε κατά τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του ο “απαγορευμένος” φιλόσοφος».

Είναι μια ετεροχρονισμένη δικαίωση για έναν άνθρωπο που, παρά τις κακουχίες και τα βασανιστήρια που αντιμετώπισε, στάθηκε όρθιος έως το τέλος.

Ισχυρό αποτύπωμα

«Εντεκα χρόνια αργότερα, τον Ιανουάριο του 1853, ο Θεόφιλος Καΐρης εγκαταλείπει τα εγκόσμια. Επρόκειτο για μια εμβληματική μορφή του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, που άφησε ισχυρό το αποτύπωμά της στη νεότερη ιστορία της πατρίδας μας. Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κανείς πως τα έζησε κυριολεκτικά όλα. Συμμετείχε στους προεπαναστατικούς αγώνες για τον φωτισμό των Ελληνοπαίδων, διδάσκοντας σε διάφορες σχολές και έχοντας προηγουμένως σπουδάσει στη Δύση. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι προμήθευσε τη Σχολή των Κυδωνιών με πρωτοποριακά για την εποχή όργανα αστρονομίας, φυσικής, χημείας και γεωγραφίας. Στην ίδια πόλη, μάλιστα, ίδρυσε και τυπογραφείο κατά το 1818. Καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του, βρισκόταν σε επαφή με λαμπρές προσωπικότητες της εποχής του νεοελληνικού Διαφωτισμού, με σημαντικότερες εξ αυτών τον Αδαμάντιο Κοραή, τον Βενιαμίν Λέσβιο, τον Νεόφυτο Βάμβα και τον Ανθιμο Γαζή. Πήρε μέρος στην Επανάσταση του 1821 – και πιο συγκεκριμένα στην εκστρατεία του Ολύμπου, από όπου και “κληρονόμησε” τρία τραύματα».

Θεοσέβεια

«ΕΡΩΤΗΣΙΣ. Τι εστί Θεός;

ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ. Θεός και έστι και λέγεται, το αιώνιον εκείνο, και μόνον απολύτως αναγκαίο, και απειροτέλειον και μακαριώτατον Ον, ο άπειρος εκείνος και πανυπερτέλειος Νους, ο εξ ουκ όντων εις το είναι τα σύμπαντα παραγαγών, και συνέχων αυτά, και συντηρών, και περί αυτών προνοών». (Η γλώσσα του κειμένου είναι αρχαιοπρεπής και ιεροπρεπής.)