Νουριέλ Ρουμπίνι στην «Κ»: Επιτυχημένη η πορεία της ελληνικής οικονομίας

Τον ακολουθεί το παρατσούκλι «Δόκτωρ Ολεθρος», γιατί οι προβλέψεις του είναι συνήθως δυσοίωνες. Τη φήμη αυτή επιβεβαίωσαν και οι εκτιμήσεις που διατύπωσε στη συζήτησή του με την «Κ», στο περιθώριο της συμμετοχής του στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών. Για την ελληνική οικονομία, πάντως, ο Νουριέλ Ρουμπινί δηλώνει αισιόδοξος. Και δεν διστάζει, όπου η ανάλυσή του δεν τον οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα, να πει «δεν ξέρω, θα δούμε».

– Εδώ και καιρό ακούμε για διόρθωση που πρόκειται να γίνει στην αγορά. Γιατί δεν έχει συμβεί ακόμη;

– Εγινε πέρυσι μια διόρθωση. Οι αμερικανικές και οι παγκόσμιες μετοχές σημείωσαν πτώση. Ο S&P κατά 15%. Ο NASDAQ κατά 30%. Οι μετοχές τεχνολογίας και ανάπτυξης ακόμη περισσότερο. Ακόμη και οι τιμές των ομολόγων μειώθηκαν απότομα καθώς ανέβαιναν οι αποδόσεις, και πολλές άλλες επενδυτικές αξίες υψηλού ρίσκου παρουσίασαν πτώση. Υπήρξε ανάκαμψη φέτος και νομίζω ότι αρχικά αυτό εξηγείται από τη διαφαινόμενη διάθεση της Κεντρικής Τράπεζας να μειώσει τα επιτόκια, από τον πληθωρισμό που παρουσιάζει πτώση και από την ήπια ύφεση που έρχεται. Ετσι, υπήρξε ένα πρώτο κύμα που οδήγησε στην ενίσχυση των αγορών. Οι αγορές έκαναν μια μικρή διόρθωση στην αρχή των τραπεζικών πιέσεων στις ΗΠΑ, αλλά παραδόξως τώρα ανέβηκαν. Αυτό συνέβη επειδή οι τραπεζικές πιέσεις οδήγησαν τις αγορές στην εκτίμηση ότι η Fed αλλά και η ΕΚΤ θα σταματήσουν να αυξάνουν τα επιτόκια νωρίτερα σε χαμηλότερα επίπεδα και στη συνέχεια θα μειώσουν τα επιτόκια στο δεύτερο εξάμηνο του έτους.

Τώρα οι κεντρικές τράπεζες μας λένε «θα αυξήσουμε τα επιτόκια και στη συνέχεια θα τα διατηρήσουμε σε αυτό το επίπεδο για το υπόλοιπο του έτους». Ετσι, υπάρχει μια κάποια αποσύνδεση μεταξύ του τι πιστεύουν οι αγορές και του τι τους λένε οι κεντρικές τράπεζες. Νομίζω ότι μέρος της πρόσφατης ανόδου της αγοράς οφείλεται στο γεγονός ότι οι κεντρικές τράπεζες θα αναγκαστούν να μειώσουν τα επιτόκια στο δεύτερο εξάμηνο και αυτό είναι καλό για την αγορά.

– Ποια είναι η άποψή σας για την τραπεζική κρίση που ξεκίνησε με την Credit Suisse; Υπάρχουν κρυμμένοι σκελετοί στις περιφερειακές τράπεζες των ΗΠΑ;

– Ορισμένες από τις περιφερειακές τράπεζες εξακολουθούν να βρίσκονται υπό σημαντική πίεση. Μία από αυτές είναι η First Republic. Νομίζω ότι το επιχειρηματικό μοντέλο πολλών από αυτές αμφισβητείται σήμερα διότι έχει μειωθεί η αξία όλων των περιουσιακών στοιχείων, όχι μόνο η αξία των τίτλων, αλλά και εκείνη του δανειακού τους χαρτοφυλακίου. Αυτό συμβαίνει διότι δανείζουν για ενυπόθηκα και άλλα δάνεια, όπου τα επιτόκια είναι πολύ χαμηλότερα. Το μεγαλύτερο μέρος των καταθέσεων είναι ανασφάλιστο. Υπήρξε μια φυγή καταθέσεων και η μέση τράπεζα ουσιαστικά έδινε στους καταθέτες μόλις 0,5%, όταν τώρα τα βραχυπρόθεσμα επιτόκια είναι 5%. Γιατί να θέλει κάποιος να τοποθετήσει τα χρήματά του σχεδόν στο μηδέν στην τράπεζα, όταν κερδίζει σε ένα Αμοιβαίο Κεφάλαιο Διαχείρισης Διαθεσίμων, ας πούμε, 5%; Αρα συνέβαλε και αυτό.

Νομίζω ότι ο κόσμος απομακρύνεται από τις περιφερειακές τράπεζες για δύο λόγους. Πρώτον, οι ανασφάλιστες καταθέσεις είναι επικίνδυνες. Δεύτερον, μπορεί να κερδίσει περισσότερα. Οπότε, πρώτον, πιστεύω ότι τα προβλήματα ορισμένων από αυτές τις περιφερειακές τράπεζες δεν έχουν τελειώσει. Δεύτερον, θα γίνουν πολύ πιο προσεκτικές όσον αφορά τη χορήγηση δανείων. Θα υπάρξει πιστωτική ασφυξία. Πολλές από αυτές τις τράπεζες δανείζουν νοικοκυριά, μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και χορηγούν μεγάλο μέρος δανείων για εμπορικά ακίνητα. Υπάρχουν ήδη εκτιμήσεις ότι η πιστωτική ασφυξία που προκαλείται από αυτές τις τραπεζικές πιέσεις θα επηρεάσει την οικονομική ανάπτυξη των ΗΠΑ κατά τουλάχιστον 50 μονάδες βάσης φέτος.

Είναι πιθανό η Κίνα να προσπαθήσει να οικοδομήσει το γουάν ως πόλο για τις χώρες που είναι σύμμαχοί της. Ρωσία, Βόρεια Κορέα, Ιράν. Θα έχουμε ένα διπολικό σύστημα. Αλλά το δολάριο δεν θα εξαφανιστεί.

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι η πιστωτική ασφυξία είναι ελαφρώς πιο σοβαρή. Και ας υποθέσουμε ότι τότε η οικονομία καταλήγει σε ύφεση. Και η βασική εκτίμηση των οικονομολόγων της Fed είναι ότι οι ΗΠΑ θα εισέλθουν σε ήπια ύφεση το δεύτερο εξάμηνο του έτους. Αν συμβεί αυτό, τα ποσοστά αθέτησης πληρωμών θα αυξηθούν. Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια των τραπεζών θα αυξηθούν. Θα μετακινηθούν από το ρίσκο της αγοράς και της διάρκειας στο πιστωτικό ρίσκο. Και τότε υπάρχει ο κίνδυνος η πιστωτική ασφυξία να επιδεινώσει την οικονομική ύφεση, γεγονός που θα οδηγήσει σε περισσότερες αθετήσεις και μπορεί να καταλήξουμε σε μια δύσκολη κατάσταση για την οικονομία, τις χρηματοπιστωτικές αγορές και τις τράπεζες.

– Τώρα, γίνεται πολλή συζήτηση για το αν ο κόσμος απομακρύνεται από το δολάριο ως νόμισμα αναφοράς. Ποια είναι η άποψή σας σχετικά με αυτό;

– Τον Φεβρουάριο έγραψα ένα μακροσκελές άρθρο για τους Financial Times σχετικά με το θέμα αυτό. Συνοπτικά, η άποψή μου είναι ότι ζούσαμε σε έναν κόσμο όπου υπήρχε ένα μονοπολικό παγκόσμιο καθεστώς αποθεματικών νομισμάτων, όπου τα δύο τρίτα και πλέον όλων των αποθεματικών, των συναλλαγών κ.λπ. βασίζονταν στο δολάριο. Σε έναν κόσμο που διχάζεται από τη γεωπολιτική, η ύπαρξη ενός πολυπολικού παγκόσμιου καθεστώτος αποθεματικού νομίσματος είναι απίθανη. Αυτό που είναι πιο πιθανό είναι να προσπαθήσει η Κίνα να οικοδομήσει το γουάν ως πόλο για τις χώρες που είναι φίλοι και σύμμαχοί της. Η Ρωσία, η Βόρεια Κορέα, το Ιράν, ίσως το Πακιστάν και άλλες. Γι’ αυτές τις χώρες, όλο και περισσότερο, το γουάν μπορεί να γίνει μέσο πληρωμής, αποθηκευτικής αξίας, ίσως ακόμη και λογιστική μονάδα. Ετσι θα έχουμε ένα διπολικό σύστημα. Δεν θα εξαφανιστεί το δολάριο. Ισως ο σχετικός του ρόλος να πέσει και ο σχετικός ρόλος του γουάν να αυξηθεί. Αλλά ακόμη και αυτό είναι μια διαδικασία που παίρνει δεκαετίες. Δεν θα γίνει από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά σίγουρα οι Κινέζοι θα ξεπεράσουν τη σφαίρα των δικών τους αυστηρών συμμάχων και θα πάνε σε χώρες όπως αυτές του Κόλπου και θα τους πουν: «Ακούστε, γιατί να μην πληρωθείτε σε γουάν για το πετρέλαιο που αγοράζω από εσάς; Ναι, έχω ορισμένους ελέγχους στην κίνηση κεφαλαίων, αλλά δεν έχω ελέγχους στις συναλλαγές στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Αγοράζετε πολλά αγαθά και υπηρεσίες από εμένα. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το γουάν γι’ αυτά».

– Πιστεύετε ότι συντελείται μια διαδικασία αποπαγκοσμιοποίησης; Και πώς θεωρείτε ότι αυτό θα επηρεάσει τη σταθερότητα;

– Πολλοί το ονομάζουν με διαφορετικές λέξεις. Αποπαγκοσμιοποίηση ή απομάκρυνση από το ελεύθερο εμπόριο ή προστατευτισμό κάποιου βαθμού. Ξέρετε, δεν είναι άσπρο ή μαύρο. Δεν πρόκειται να έχουμε την υπερ-παγκοσμιοποίηση που είχαμε τα τελευταία 30 χρόνια. Και δεν πρόκειται, φυσικά, να επιστρέψουμε σε καθεστώς αυτάρκειας.

Το ερώτημα, λοιπόν, είναι σε ποια κλίμακα θα υπάρξει περιορισμός στην εμπορία αγαθών και υπηρεσιών και στην κίνηση κεφαλαίων, στις ξένες άμεσες επενδύσεις και στη διακίνηση εργατικού δυναμικού και όλο και περισσότερο στα τεχνολογικά δεδομένα και στις πληροφορίες. Είναι λοιπόν θέμα κλίμακας. Κινούνταν προς αυτήν την κατεύθυνση διότι ακόμη και πριν από τους πρόσφατους γεωπολιτικούς παράγοντες υπήρχαν κάποιες αντιδράσεις κατά της υπερ-παγκοσμιοποίησης. Οσοι έμειναν πίσω άρχισαν να διαμαρτύρονται γι’ αυτό. Και τώρα υπάρχουν και τα ζητήματα εθνικής ασφάλειας. Ετσι, συνηθίζαμε να μιλάμε για ελεύθερο εμπόριο και στη συνέχεια για δίκαιο εμπόριο, τώρα μιλάμε για ασφαλές εμπόριο. Κάποτε είχαμε το offshoring, τώρα έχουμε το friend-shoring. Είχαμε παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού «just-in-time», τώρα έχουμε την Κίνα+1 «just-in-case». Και δίνουμε έμφαση στην ασφάλεια έναντι της αποτελεσματικότητας στην κατανομή της παραγωγής και των επενδύσεων εργασίας και κεφαλαίου, σε διάφορες περιοχές του κόσμου.

Το πόσο έντονη θα είναι αυτή η διαδικασία –η αποπαγκοσμιοποίηση, η πολυδιάσπαση, η βαλκανοποίηση των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού, ο προστατευτισμός, οι περιορισμοί διαφόρων τύπων εμπορίου– και η έκταση αυτής θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το πόσο έντονες θα αποδειχθούν κάποιες από τις γεωπολιτικές εντάσεις. Η ειλικρινής απάντηση είναι ότι κανείς δεν ξέρει. Εγώ προβληματίζομαι.

Συσσωρεύονται μεγάλες απειλές για τη φιλελεύθερη δημοκρατία

– Επιτρέψτε μου να σας ρωτήσω σχετικά με την έννοια των μεγα-απειλών (mega-threats). Τα γεγονότα εκείνα που θα μπορούσαν πραγματικά να αποσταθεροποιήσουν τα πάντα.

– Στο πρόσφατο βιβλίο μου μιλώ τόσο για οικονομικές, νομισματικές και χρηματοπιστωτικές απειλές, όσο και για κοινωνικές, πολιτικές, γεωπολιτικές, περιβαλλοντικές, υγειονομικές και τεχνολογικές απειλές που αλληλεπιδρούν με τις οικονομικές. Μπορούν να μας οδηγήσουν σε μια πολύ δυσχερή κατάσταση. Χρησιμοποιώ τον όρο «mega-threats», αλλά, για παράδειγμα, οι Financial Times φέτος επέλεξαν ως μία από τις λέξεις της χρονιάς τον όρο «holy crisis». Είναι η ίδια έννοια των οικονομικών και μη οικονομικών παραγόντων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. 

Τον περασμένο Δεκέμβριο βρισκόμουν στη σκηνή με την Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα, τη διευθύντρια του ΔΝΤ, παρουσιάζοντας το βιβλίο μου και συζητώντας μαζί της. Eγραψε μια ομιλία για τη συμβολή των συμφορών (confluence of calamities), αυτή την αλληγορική συμβολή των συμφορών που είχαμε να δούμε από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Κριστίν Λαγκάρντ, επικεφαλής της ΕΚΤ, μίλησε για τη μόνιμη κρίση (perma-crisis). Τον Ιανουάριο στο Νταβός, δημοσίευσαν την ετήσια έκθεση World Global Risk που αφορούσε τις απειλές κινδύνου και τις πολυκρίσεις (poly-crises). Πρόκειται για την ίδια έννοια, όπου αλληλεπιδρούν οικονομικοί και μη οικονομικοί παράγοντες. Και τώρα υπάρχει γεωπολιτική κρίση, κίνδυνος πολέμου, ψυχρών πολέμων και στη συνέχεια θερμών πολέμων μεταξύ μεγάλων δυνάμεων, κίνδυνος κλιματικής αλλαγής, κίνδυνος πιο επίμονων και πιο σφοδρών μελλοντικών πανδημιών, κίνδυνος ότι και η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αυξήσει την οικονομική πίτα, μπορεί να οδηγήσει σε μόνιμη τεχνολογική ανεργία, όλα μπορούν να οδηγήσουν σε αύξηση της ανισότητας εισοδήματος και πλούτου. 

Σύμφωνα με κάποια σενάρια, η πολιτική εκδήλωση όλης αυτής της κακοδαιμονίας –της αύξησης της εισοδηματικής και περιουσιακής ανισότητας, της συμπίεσης της μεσαίας τάξης, της αίσθησης των νέων ότι θα ζήσουν χειρότερα από τους γονείς τους, της αίσθησης ολόκληρων κοινωνικών ομάδων ότι έχουν μείνει πίσω– είναι πλέον ένας ορισμένος βαθμός αντίδρασης κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του δημοκρατικού καπιταλισμού. Και βλέπουμε τώρα ακραία κόμματα της ριζοσπαστικής λαϊκιστικής Δεξιάς ή/και Αριστεράς –ανάλογα με τη χώρα– να γίνονται πιο δημοφιλή και σε ορισμένες περιπτώσεις να έρχονται στην εξουσία. Oπως όμως επισημαίνω στον επίλογο του βιβλίου, αυτή τη στιγμή δεν χειριζόμαστε κανένα από αυτά τα προβλήματα και συσσωρεύονται και αλληλοτροφοδοτούνται, γι’ αυτό και ανησυχώ. 

Αναγκαία για την Τουρκία η χρηματοδότηση από το ΔΝΤ

– Ποια είναι η πρόβλεψή σας για την Ευρώπη; Πολλοί θεωρούν ότι η Γαλλία είναι η αποφασιστική δοκιμή. Για το κατά πόσον ο Μακρόν θα καταφέρει να εφαρμόσει κάποιες μεταρρυθμίσεις και να επιβιώσει.

– Υποστηρίζω την προθυμία του να κάνει μεταρρυθμίσεις. Και σίγουρα η μεταρρύθμιση του συνταξιοδοτικού είναι απαραίτητη. Η Γαλλία γερνάει όπως και η υπόλοιπη Ευρώπη. Το προσδόκιμο ζωής είναι υψηλότερο. Επομένως, η ιδέα να βγαίνουμε στη σύνταξη στα 60, αν όχι νωρίτερα, δεν έχει νόημα. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι δεν είχε την πλειοψηφία γι’ αυτό, οπότε προχώρησε με διάταγμα. Αυτή η μεταρρύθμιση ήταν εξαιρετικά αντιδημοφιλής, ακόμη περισσότερο από αυτήν που οδήγησε στα Gilets Jaunes. Και η ανησυχία μου είναι ότι, ενώ πράττει το σωστό, αυτή η μεταρρύθμιση είναι τόσο αντιδημοφιλής ως προς την ουσία και τον τρόπο με τον οποίο πέρασε, ώστε μέχρι το επόμενο έτος, στις ευρωπαϊκές κοινοβουλευτικές εκλογές που συνήθως είναι τυπικά ψήφος διαμαρτυρίας, όπου οι άνθρωποι ψηφίζουν άλλα κόμματα επειδή είναι θυμωμένοι με το κατεστημένο, η Λεπέν μπορεί να τα πάει καλύτερα από ό,τι τα πήγε ακόμη και την προηγούμενη φορά.

Αν συμβεί αυτό, θα μπορούσαμε να έχουμε μια κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι θα πουν ότι μπορεί να κερδίσει τις επόμενες προεδρικές εκλογές. Τότε, τα spreads για τη Γαλλία θα αρχίσουν να διευρύνονται και θα μπορούσε να υπάρξει ακόμη και μετάδοση σε ορισμένες χώρες της περιφέρειας. Και με τη διεύρυνση των spreads, ο Μακρόν θα αναγκαστεί μερικά χρόνια πριν από τις εκλογές να προχωρήσει σε δημοσιονομική λιτότητα, όπως αναγκάστηκαν να κάνουν η Ιταλία ή η Ελλάδα ή το Ηνωμένο Βασίλειο. Και αυτό θα τον καταστήσει ακόμη πιο αντιδημοφιλή. Επίσης, δεν μπορεί να θέσει υποψηφιότητα για τρίτη θητεία και δεν υπάρχει προφανής υποψήφιος για το Κέντρο, την Κεντροδεξιά. Και πιθανότατα η Λεπέν θα στρογγυλέψει ελαφρώς τις απόψεις της ώστε να κερδίσει αυτές τις εκλογές. Στο τέλος, ενδέχεται η Λεπέν να κερδίσει τις επόμενες προεδρικές εκλογές στη Γαλλία. Και έως σήμερα, είναι πολύ πιο ριζοσπαστική από τη Μελόνι στην Ιταλία.

Ο κόσμος ανησυχεί για την Ευρωζώνη και αναρωτιέται τι συμβαίνει με την Ιταλία ή και κάποιες άλλες χώρες. Ωστόσο, νομίζω ότι ο κίνδυνος για την Ευρωζώνη μπορεί να προέλθει από τη Γαλλία. Οπότε αυτό είναι στην πραγματικότητα που με ανησυχεί περισσότερο. Ποιος μπορεί να νικήσει τη Λεπέν; Νομίζω ότι τότε θα μπορούσε να βάλει υποψηφιότητα η Λαγκάρντ.
 
– Καταλαβαίνω ότι είστε αρκετά αισιόδοξος για την Ελλάδα, σωστά;

– Σωστά. Υπάρχει αξιόλογη βελτίωση στη συνολική οικονομική κατάσταση της χώρας. Τα στοιχεία για την ίδια την ανάπτυξη πέρυσι, ακόμη και φέτος, θα είναι χαμηλότερα, αλλά καλύτερα από τον μέσο όρο της Ευρωζώνης. Σίγουρα σε σύγκριση με τα χρόνια της κρίσης, υπήρξε μια τεράστια μεταστροφή στο τι συμβαίνει στην οικονομία από ένα ευρύ φάσμα δεικτών, ξεκινώντας από την οικονομική ανάπτυξη. Επομένως, πρόκειται σίγουρα για μία επιτυχημένη πορεία τα τελευταία χρόνια. Φυσικά, υπάρχουν σήμερα πολιτικές αβεβαιότητες που προκύπτουν από τις επερχόμενες εκλογές σας και τo ποιος θα κερδίσει και σε πόσες αναμετρήσεις. Και στη συνέχεια, ποια θα είναι η οικονομική πολιτική, αν η Νέα Δημοκρατία θα κερδίσει και πάλι και αν θα συνεχιστεί η μακροοικονομική και οικονομική μεταρρύθμιση που έγινε τα τελευταία τέσσερα χρόνια ή όχι. Ομως οι αγορές δεν αντιδρούν σε αυτή την αβεβαιότητα διευρύνοντας τα spreads των ομολόγων. Αυτό σημαίνει ότι πιθανώς υπάρχει η αίσθηση πως κάποια από αυτή την ανανεωμένη οικονομική σταθερότητα είναι αρκετά θεμελιωμένη, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι θα υπάρξει κάποια αβεβαιότητα σε πολιτικό επίπεδο και συνεπώς σε επίπεδο μέτρων.
 
– Και το τελευταίο που ήθελα να σας ρωτήσω είναι αν πιστεύετε ότι για την Τουρκία είναι αναπόφευκτο ένα πρόγραμμα του ΔΝΤ μετά τις εκλογές.

– Εξαρτάται από το ποιος θα κερδίσει. Αν κερδίσει η αντιπολίτευση, τότε θα εφαρμόσει ένα πρόγραμμα μακροοικονομικής σταθεροποίησης, δεδομένου του μεγέθους του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών και των καθαρών αποθεματικών της κεντρικής τράπεζας. Το καθαρό ποσό των όσων δανείστηκαν φαίνεται ότι είναι αρνητικό κατά 60 δισεκατομμύρια. Σίγουρα θα χρειαστούν ένα αρκετά σημαντικό πρόγραμμα του ΔΝΤ για να εξομαλύνουν τη μετάβαση σε πιο σταθερές νομισματικές και δημοσιονομικές πολιτικές. Ετσι, πιστεύω ότι αν η αντιπολίτευση κερδίσει, ναι, ένα πρόγραμμα του ΔΝΤ θα καταστεί αναπόφευκτο, επειδή η νέα κυβέρνηση θα θέλει να κάνει το σωστό, αλλά χωρίς χρηματοδότηση –και δεν υπάρχει μεγάλη χρηματοδότηση από τον ιδιωτικό τομέα– θα είναι πολύ δύσκολο να γίνει.

Αντίθετα, αν ο Ερντογάν επανεκλεγεί, οι τρέχουσες πολιτικές του είναι εξαιρετικά ανορθόδοξες και δεν υπάρχει περίπτωση, αν συνεχίσει αυτές τις πολιτικές, το ΔΝΤ να δεχθεί να τις χρηματοδοτήσει. Θα πρέπει να κάνει στροφή και να περάσει από τον μακροοικονομικό ανορθολογισμό στην ορθοδοξία. Ακόμη και τώρα επιτίθεται στο λόμπι των επιτοκίων και υπάρχει αυτή η περίεργη άποψη ότι υψηλότερα επιτόκια σημαίνουν μεγαλύτερο πληθωρισμό και χαμηλότερα επιτόκια σημαίνουν μικρότερο πληθωρισμό. Αυτά είναι ανοησίες. Επομένως, δεν είμαι σίγουρος αν θα δεχθεί το είδος της ταπείνωσης που θα προκύψει από την ανάγκη να έχει κάποιον που ουσιαστικά θα παρακολουθεί πολύ αυστηρά τις νομισματικές, δημοσιονομικές, διαρθρωτικές πολιτικές και ούτω καθεξής. Ισως αναγκαστεί να το κάνει, γιατί αν δεν το κάνει, τελικά θα υπάρξει νομισματική και χρηματοπιστωτική κρίση. Οπότε, ίσως μόνο μετά την κρίση δεχθεί να ορίσει κάποιον που είναι ακόμη πιο ορθόδοξος για να διαχειριστεί την οικονομία.

Κάποιοι έχουν υποστηρίξει ότι ο προηγούμενος υπουργός Οικονομικών και αναπληρωτής πρωθυπουργός Μεχμέτ Σιμσέκ, ο οποίος είναι ιδιαίτερα αξιόπιστος, μετά τις εκλογές, αν ο Ερντογάν αποδεχθεί ένα σοβαρό πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής, μπορεί να εξετάσει το ενδεχόμενο να αναλάβει. Και τότε, ίσως μπορεί να πεισθεί να λάβει ένα πρόγραμμα του ΔΝΤ. Αλλά είναι ένας πολύ περήφανος άνθρωπος και κανείς δεν μπορεί να μαντέψει ποια θα είναι η οικονομική πολιτική του, αν επανεκλεγεί.