Μπερναρντίν Εβαρίστο στην «Κ»: Δεν λειτουργεί το να…παίρνεις κεφάλια

Πριν από 25 χρόνια, η Μπερναρντίν Εβαρίστο έγραψε σε μια μικρή κάρτα μια «χαρούμενη επιβεβαίωση», όπως χαρακτηρίζει τις σύντομες, παθιασμένες θετικές δηλώσεις για κάτι που θέλει να επιτύχει, τις οποίες χρησιμοποιεί ως έναν μηχανισμό καλλιέργειας της θετικής σκέψης, όπως έμαθε στα σεμινάρια προσωπικής εξέλιξης που παρακολουθούσε εκείνη την εποχή. «Θα κερδίσω το βραβείο Booker» ήταν οι λέξεις που σκάλισε σε εκείνο το χαρτί, περιγράφοντας μια τρελή φαντασίωση, όπως της φαινόταν τότε. Χρειάστηκε να περάσουν περισσότερες από δύο δεκαετίες, για να πραγματοποιηθεί αυτό που τότε φαινόταν άπιαστο όνειρο. Στις 14 Οκτωβρίου 2019, η Βρετανο-Νιγηριανή έγινε η πρώτη μαύρη συγγραφέας που έλαβε το βραβείο –από κοινού με τη Μάργκαρετ Aτγουντ– για το βιβλίο της «Κορίτσι, Γυναίκα, Aλλο».

Ηταν τότε 60 ετών, είχε συμπληρώσει σχεδόν σαράντα χρόνια στον χώρο των τεχνών, αρχικά ως ηθοποιός και θιασάρχης και στη συνέχεια ως συγγραφέας. Σαράντα χρόνια στη διάρκεια των οποίων εργαζόταν ακατάπαυστα να ακουστεί, να καταγραφεί η φωνή της και να αναδειχθεί το έργο της μαζί με τα έργα τέχνης άλλων υποεκπροσωπούμενων ή παραγνωρισμένων καλλιτεχνών της Βρετανίας.

Δύσκολα παιδικά χρόνια

Γεννημένη το 1959 στο νότιο Λονδίνο, μια γυναίκα, μέλος μιας μεικτής (πατέρας Νιγηριανός μετανάστης και μητέρα Αγγλίδα) οικογένειας της εργατικής τάξης (με οκτώ συνολικά παιδιά) και μαύρη έμαθε από νωρίς ότι ήταν προορισμένη, όπως γράφει στα απομνημονεύματά της με τίτλο «Μανιφέστο», «να με θεωρούν υπο-άτομο: υποτακτική, κατώτερη, περιθωριακή, αμελητέα – ένα αληθινά υποδεέστερο άτομο». Η οικογένειά της βίωσε ρατσιστικές επιθέσεις, που την πλήγωναν βαθιά ως παιδί. Εκείνη την εποχή, έχοντας το παράδειγμα του πατέρα της, που σαν πολεμιστής ανταπέδιδε όλα τα χτυπήματα που δεχόταν, έμαθε να μην υποκύπτει σε κανέναν. Ανέπτυξε μια ανθεκτικότητα και μια εσωτερική δύναμη που έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στο να επιβιώσει δημιουργικά. Με τον ίδιο τρόπο, η πολιτική και ακτιβιστική δράση και των δύο γονιών της ενέπνευσαν τη δημιουργική της σταδιοδρομία αλλά και τον δικό της ακτιβισμό. Σε ηλικία 12 ετών ξεκίνησε να παρακολουθεί μια τοπική θεατρική ομάδα για νέους, αποφασισμένη να ακολουθήσει μια καριέρα στην υποκριτική. Αποφοίτησε από το Κολέγιο Ορθοφωνίας και Δράματος Rose Bruford με πτυχίο στις Τέχνες Θεάτρου Κοινότητας και με δύο συμφοιτήτριές της, την Πολέτ Ράντολ και την Πατρίσια Σεντ-Χιλέρ ίδρυσαν το Θέατρο Μαύρων Γυναικών, τον πρώτο τέτοιου είδους θίασο στη Βρετανία, με τον οποίο ανέβασαν παραστάσεις σε διάφορες πόλεις σε Βρετανία και Ευρώπη. Eγραφε τότε θεατρικά έργα και σταδιακά ανακάλυψε, μου αφηγείται καθώς κάθεται ευθυτενής απέναντί μου στο εστιατόριο κεντρικού αθηναϊκού ξενοδοχείου, ότι τελικά «ήταν το γράψιμο αυτό που αγαπούσα περισσότερο από όλα. Hταν ο πιο ικανοποιητικός τρόπος αυτοέκφρασης. Μπορούσα να το κάνω μόνη μου, ήσυχα, συνήθως το βράδυ, ενώ ήμουν κατά κανόνα μεθυσμένη και κάπνιζα το ένα τσιγάρο μετά το άλλο. Επικοινωνούσα όμως με τη δημιουργικότητά μου με έναν πολύ παραγωγικό τρόπο, ήταν η ιδανική μορφή τέχνης για μένα». Και σε αυτήν αφοσιώθηκε.

Καθώς άλλαζε σπίτια και επαγγέλματα, ενόσω πειραματιζόταν με τη σεξουαλικότητά της επιλέγοντας ερωτικούς συντρόφους και των δύο φύλων, φρόντιζε πάντα να μείνει πιστή στην ανάγκη της να γράφει. Σήμερα πια, λέει με πεποίθηση, «το να γράφω είναι μέρος του DNA μου, είναι ο εαυτός μου και ο τρόπος να εκφράζομαι. Είναι αυτό που μου δίνει την πιο δημιουργική τροφή και ο καλύτερος τρόπος να επικοινωνήσω με τον κόσμο εκεί έξω».

– Τι σας κινητοποίησε να γράψετε το «Κορίτσι, Γυναίκα, Aλλο»;

– Oταν το ξεκίνησα, το 2013, υπήρχαν πολύ λίγα βιβλία για μαύρες Βρετανίδες και είχα πια αγανακτήσει. Σκέφτηκα λοιπόν να βάλω όσες περισσότερες μαύρες Βρετανίδες μπορούσα σε ένα βιβλίο – τελικά κατέληξαν να είναι δώδεκα. Ενιωθα ότι με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσα να διευρύνω την εικόνα για το ποιες είμαστε. Αυτές οι γυναίκες δεν είναι εγώ, δεν είναι μυθιστορηματικές εκδοχές του εαυτού μου, είναι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες. Δύο από αυτές είναι βασισμένες στον νεότερο εαυτό μου, αλλά δεν είναι εγώ.

– Μία από τις ηρωίδες, η Aμα, λέει ότι θέλει οι άνθρωποι να φέρνουν την περιέργειά τους στην τέχνη της. Εσείς τι θέλετε να φέρνουν οι αναγνώστες σας;

– Ανοιχτό μυαλό. Και να συνειδητοποιούν ότι, παρότι σε αυτό το βιβλίο γράφω για τις μαύρες Βρετανίδες, πολλά από τα θέματα στα οποία αναφέρομαι είναι παγκόσμια, έχουν να κάνουν με το ποιοι είμαστε στον κόσμο ως γυναίκες ή ως άνθρωποι, με την κοινωνική διαστρωμάτωση, με το πώς πετυχαίνεις κάτι, με τους τρόπους που κάνουμε σχέσεις και φιλίες.

– Μια άλλη ηρωίδα, η Γιαζ, λέει ότι έχει πολλά να πει και ο κόσμος πρέπει να την ακούσει. Ετσι νιώθετε;

– Ναι, και αυτός είναι εν μέρει ο λόγος που γράφω. Γιατί νιώθω ότι έχω πολλά να πω και θέλω να μιλάω σε ένα όσο το δυνατόν πιο ευρύ ακροατήριο. Τώρα πια έχω αυτό το μεγάλο ακροατήριο, αλλά για πολύ καιρό δεν το είχα. Και τότε όμως μιλούσα και έγραφα και εξερευνούσα όλα όσα ήταν σημαντικά για μένα.

– Δεν είναι πολύ εύκολο να ακούσει ο κόσμος, δεν νομίζετε;

– Η κοινωνία έχει δομηθεί από ισχυρές ιεραρχίες και οι άνθρωποι που έχουν τα πολυπληθέστερα ακροατήρια είναι αυτοί που διοικούν την κοινωνία. Ο κόσμος λοιπόν χρειάζεται να είναι πιο ανοιχτός, να δίνει περισσότερες ευκαιρίες σε ανθρώπους από ένα ευρύτερο φάσμα, ανάμεσά τους και γυναίκες, οι οποίες φιμώθηκαν και ακόμη φιμώνονται σε πολλά μέρη του κόσμου.

– Θέλετε να αλλάξουν πράγματα. Πώς προσπαθείτε να φέρετε αυτή την αλλαγή;

– Εστιάζω σε όσα νιώθω ότι μπορώ να αλλάξω εγώ και όχι στα μεγάλα γεωπολιτικά θέματα. Επικεντρώνομαι στη Βρετανία, στη μαύρη κοινότητα της Βρετανίας και κάποιες φορές ειδικότερα στις γυναίκες. Είμαι πολύ ενεργή στην υποστήριξη υποεκπροσωπούμενων συγγραφέων.

– Αυτό πρέπει να σας δίνει μεγάλη ικανοποίηση, αλλά και απογοητεύσεις.

– Είμαι τόσο αισιόδοξη που δεν νιώθω απογοήτευση. Μισό λεπτό… Πρέπει να σκεφτώ αν αυτό είναι αλήθεια ή απλά κάτι που λέω αυτή τη στιγμή στη συζήτηση. Νομίζω ότι, παρότι είμαι αισιόδοξη, υπάρχει ένα κομμάτι μου που είναι κυνικό. Ξέρω ότι η καθεστηκυία τάξη είναι πολύ δύσκολο να παραδώσει την εξουσία, να τη μοιραστεί. Είμαι λοιπόν αισιόδοξη και περιμένω το καλύτερο, αλλά, όταν το καλύτερο δεν συμβαίνει, δεν εκπλήσσομαι. Ακόμα και όταν σημειώνουμε πρόοδο ως έγχρωμοι ή ως γυναίκες υπάρχει πάντα αντίδραση. Αν όμως απογοητευόμουν, αν επέτρεπα αυτό να με επηρεάσει σε βαθύτερο επίπεδο, τότε θα με αποδυνάμωνε. Ο ακτιβισμός μου προέρχεται από μια πηγή αισιοδοξίας και μια πίστη ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν και χρειάζομαι να έχω την ενέργεια να κάνω ό,τι μπορώ μέσα στην κοινωνία στην οποία ζω.

– Είστε λοιπόν αισιόδοξη αλλά και πραγματίστρια.

– Απόλυτα πραγματίστρια.

Η κοινωνία έχει δομηθεί από ισχυρές ιεραρχίες και οι άνθρωποι που έχουν τα πολυπληθέστερα ακροατήρια είναι αυτοί που τη διοικούν.

– Είστε και φεμινίστρια;

– Ναι, 100%.

– Τι είναι φεμινισμός για εσάς;

– Η ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνία μας με τους δικούς μας όρους.

– Είστε διάσημη συγγραφέας, έχετε τιμηθεί με το βραβείο Booker, διατελείτε πρόεδρος της Βασιλικής Εταιρείας Λογοτεχνίας του Ηνωμένου Βασιλείου και εργάζεστε ως καθηγήτρια δημιουργικής γραφής στο πανεπιστήμιο Μπρουνέλ. Πέφτετε ακόμα θύμα σεξιστικών ή ρατσιστικών συμπεριφορών;

– Ως γυναίκες πάντα βιώνουμε σεξισμό. Ακόμα και στο αεροπλάνο που ταξίδεψα στην Αθήνα οι αεροσυνοδοί απευθύνονταν στους άνδρες με την προσφώνηση «κύριε», όχι όμως και στις γυναίκες με την προσφώνηση «κυρία». Και αυτό είναι κάτι που παρατηρώ παντού. Ο σεξισμός λειτουργεί σε κάθε επίπεδο και η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν το προσέχουν καν αυτό. Η πατριαρχία υπάρχει σε κάθε πλευρά της κοινωνίας. Είναι κάτι που ξέρω ότι υπάρχει και το πολεμάω όταν πρέπει, αλλά εστιάζω στο πώς μπορώ να κάνω τη διαφορά αντί να με παραλύει η δυσκολία του εγχειρήματος.

– Αντιδράτε όταν υφίστασθε σεξισμό ή προσβολές ή επιλέγετε τις μάχες σας;

– Ανάλογα με την περίπτωση. Μερικές φορές πρέπει να συγκρατείσαι και να το καταγράφεις, αλλά να μην ξεκινάς τη μάχη, γιατί αυτό δεν θα είναι καλό μακροπρόθεσμα. Εμαθα να λειτουργώ στρατηγικά. Επιλέγω τις μάχες που θα δώσω και σε κάποιες περιπτώσεις είναι καλύτερα να μένεις σιωπηλός. Αν θέλεις να κινείσαι σε συγκεκριμένους κύκλους του κατεστημένου, δεν μπορείς να μπεις εκεί μέσα κραδαίνοντας ένα σπαθί και παίρνοντας κεφάλια, δεν θα λειτουργήσει, πρέπει να είσαι πολύ διπλωματικός και προσεκτικός σχετικά με το τι λες, αλλά χωρίς να χάνεις τις αρχές σου και ξέροντας ότι έχεις ένα σκοπό και σχέδιο για το πώς θα τον πετύχεις.

– Εχετε μετανιώσει για κάτι;

– Οχι. Δεν μπορεί να μετανιώνεις, ό,τι έγινε έγινε. Το πώς το βλέπεις είναι το πιο σημαντικό. Αν βλέπεις τη ζωή σου γεμάτη πράγματα για τα οποία μετανιώνεις, δημιουργείς δυστυχία για τον εαυτό του. Ποιος θέλει να ζει στη δυστυχία;

– Πώς άλλαξε την καριέρα σας το βραβείο Booker;

– Το νιώθω ως την πιο απίστευτη επικύρωση για μια καριέρα στην οποία αφιέρωσα τη ζωή μου και η οποία ήθελα να αναγνωριστεί ευρέως. Το ότι κέρδισα το Booker ικανοποίησε μέσα μου την ανάγκη να μου δοθεί η προσοχή και η αναγνωσιμότητα που έχω τώρα.

– Νιώθετε επιτυχημένη;

– Δεν μπορώ να πω ότι δεν νιώθω. Ναι λοιπόν, νιώθω επιτυχημένη. Υπάρχουν 66 μεταφράσεις των βιβλίων μου εκεί έξω, σε 41 γλώσσες, αυτό είναι εκπληκτικό για μένα, το απολαμβάνω.

– Νιώθετε ευτυχισμένη;

– Ημουν ευτυχισμένη ούτως ή άλλως.

– Ποια είναι η πιο πρόσφατη «χαρούμενη επιβεβαίωση» που γράψατε;

– Δεν θα σου πω. Αν το πεις, οι άνθρωποι μπορεί να σε κοροϊδέψουν και θα πληγεί η αυτοπεποίθησή σου και θα πρέπει να διαχειριστείς την έλλειψη πίστης των άλλων σε σένα. Οταν το ξέρεις μόνο εσύ, μπορείς να συγκεντρωθείς σε αυτό και ίσως μια μέρα να συμβεί.

Η Μπερναρντίν Εβαρίστο βρέθηκε στην Αθήνα με αφορμή την παρουσία της στο πρόγραμμα Λέξεις και Σκέψεις της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση. Τα βιβλία της κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Gutenberg.