Μια προαιώνια ανάγκη του ανθρώπου

Ο Πετρολούκας Χαλκιάς (στο κέντρο), ο Λάμπρος Λιάβας (αριστερά του) και το μουσικό σύνολο Νότιο Τόξο στην εκδήλωση του κύκλου «Ιερά τραγούδια» με θέμα τον θεϊκό και ανθρώπινο θρήνο, στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. [ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΣΚΟΥΤΗΣ]

Πρώτος έρχεται ο κύκλος της ζωής: γέννηση, παιδική ηλικία, έρωτας και γάμος, ξενιτιά πολύ συχνά και τέλος, θάνατος. Είναι ένας κύκλος ομόκεντρος, θα έλεγε κανείς, με εκείνον του χρόνου και της εναλλαγής των εποχών και των γεωργικών ασχολιών: όργωμα, σπορά, ανθοφορία, θέρος, τρύγος, μαρασμός της φύσης και πάλι από την αρχή.

Αυτές τουλάχιστον είναι οι δύο μεγάλες κυκλικές τροχιές του ελληνικού –του παγκόσμιου;– λαϊκού πολιτισμού και αυτές κυρίως συνοδεύονταν ανέκαθεν από συμβολικές πράξεις και επιτελεστικά δρώμενα. Στα οποία καλούνταν να συμμετέχουν όλα τα μέλη της κοινότητας, μέσα από το σταθερό τρίπτυχο της μουσικής, του λόγου και του χορού.

Είναι ένα χαρακτηριστικό των τελετουργιών, που το γνωρίζει καλά ο καθηγητής εθνομουσικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Λάμπρος Λιάβας, εξ ου και το τονίζει, μεταξύ άλλων, στην ετήσια σειρά δράσεων με θέμα τις παραδοσιακές τελετουργίες στον κύκλο της ζωής και του χρόνου, που ο ίδιος επιμελείται στο πλαίσιο του θεσμού 2023 – Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης και η οποία τιτλοφορείται απλά και ευεξήγητα: «Τα ιερά τραγούδια».

Τα τραγούδια που συνδέονται με τον κύκλο της ζωής καλύπτουν την ανθρώπινη πορεία από το νανούρισμα μέχρι το μοιρολόι. [ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΝΟΣ]

«Δεν είναι τραγούδια για απλή διασκέδαση της κοινότητας, αλλά συνδέονται και με ιερές πράξεις και θα τραγουδηθούν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο», μας λέει και συνεχίζει: «Αν συνδέονται με τον κύκλο της ζωής, καλύπτουν την ανθρώπινη πορεία από το νανούρισμα μέχρι το μοιρολόι. Αν συνδέονται με τον κύκλο του χρόνου, έχουν έναν “ομοιοπαθητικό” χαρακτήρα: με τη συνδρομή του ο λαός θέλει να προσκαλέσει το καλό και να απωθήσει το κακό, όπως συμβαίνει με τους διονυσιακούς χορούς και τα τραγούδια της Αποκριάς, που δεν είναι απλά “σκαμπρόζικα”, αλλά επικαλούνται τη γονιμότητα».

Τα τραγούδια αυτά, συνεχίζει ο εθνομουσικολόγος, τραγουδιούνται από συγκεκριμένους φορείς. Για παράδειγμα, από την αρχαιότητα τα κάλαντα τα έλεγαν «παίδες αμφιθαλείς» –που ζούσαν και οι δυο γονείς τους–, ενώ αργότερα τα έλεγαν τα «μανοκυρουδάτα» παιδιά – τα οποία είχαν εν ζωή τη μάνα και τον κύρη τους. «Τέτοια σύμβολα δεν είναι μόνο ελληνικά, αλλά παγκόσμια», προσθέτει ο Λάμπρος Λιάβας, «και όπως και στον δικό μας κύκλο δράσεων, συνδέονται συχνά με τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες και με την ανάγκη να περάσουμε από τον χειμώνα-θάνατο στην άνοιξη-ζωή».

Ο ρόλος των γυναικών στις τελετουργίες του κύκλου της ζωής και του κύκλου του χρόνου συνδέεται κυρίως με τη γονιμότητα και την καρποφορία. [ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΣΚΟΥΤΗΣ]

«Δεν είναι τραγούδια για απλή διασκέδαση της κοινότητας, αλλά συνδέονται και με ιερές πράξεις και θα τραγουδηθούν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο», λέει ο κ. Λιάβας.

Ειδικά το πέρασμα στην άνοιξη θα τιμηθεί στην Ελευσίνα με μια εκδήλωση που θα πραγματοποιηθεί σήμερα, από τις 12 το μεσημέρι στην πλατεία Συνοικισμού Ποντίων και στο πρώην κάμπινγκ «Οαση». Εχοντας ήδη ολοκληρώσει μουσικές παραστάσεις για τον θεϊκό και τον ανθρώπινο θρήνο και για την ελληνική Αποκριά, ο κύκλος «Ιερά τραγούδια» συνεχίζεται σήμερα με την εκδήλωση «”Ανοιξαν τα δέντρα όλα!…” – Τραγούδια και χοροί της ελληνικής Πασχαλιάς». Με ορόσημα τη σημερινή Ημέρα της Γης, τη χθεσινή γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής και την αυριανή του Αϊ-Γιώργη και του Θωμά, η εκδήλωση θα τιμήσει δρώμενα και τραγούδια όπου η χριστιανική λατρεία συναντάει τις αρχαίες καταβολές της, ο Χριστός συνομιλεί με τον Αδωνι και ο Αγιος Γεώργιος συνδέεται με αρχαίους δρακοντοκτόνους ήρωες. Το πρόγραμμα συμπληρώνεται από το ποντιακό έθιμο «σα ταφία» και από ένα γλέντι με τραγούδια της γης, της άνοιξης και του Πάσχα.

«Η ταύτιση του Χριστού με τον Αδωνι δεν είναι τυχαία», λέει ο κ. Λιάβας και εξηγεί ότι ο ελληνισμός από την αρχαιότητα «θάβει τον θεό του μέσα στα λουλούδια, προσδοκώντας την ανάστασή του, που θα φέρει και την ανάσταση της φύσης, κάτι που μας συνδέει και με την Περσεφόνη. Ενώ ο Αγιος Γεώργιος είναι ο δρακοντοκτόνος ήρωας που υπάρχει σε πολλούς πολιτισμούς και ο οποίος δεσμεύει το νερό και τρώει τα νιάτα, όπως έκανε ο Μινώταυρος».

Κάλαντα έλεγαν τα «μανοκυρουδάτα» παιδιά, των οποίων η μάνα και ο κύρης βρίσκονταν εν ζωή. [Fred Boissonas]

Οι φωτιές του Κλήδονα

Μπορεί να κάνει κι άλλες συμβολικές συσχετίσεις ο καθηγητής και να μιλήσει λόγου χάρη για τον ρόλο των ανδρών και των γυναικών στις τελετουργίες (όπου οι μεν συνδέονται με τη σπορά και οι δε με την καρποφορία), για τις εξαγνιστικές φωτιές του Κλήδονα (που θα τιμηθούν με επόμενη εκδήλωση του κύκλου) ή για ένα ακόμη τρίπτυχο, εκείνο του οίνου, του σίτου και του ελαίου, που μαζί με τη γονιμότητα και τις «τροπές του ηλίου» αποτελεί ένα ακόμη σημείο αναφοράς των «Ιερών τραγουδιών».

Ενα ερώτημα βέβαια είναι τι συμβαίνει σήμερα. «Οσο εξελιγμένοι κι αν δηλώνουμε, έχουμε ανάγκη τον ομοιοπαθητικό χαρακτήρα των τελετουργιών», λέει ο κ. Λιάβας και καταλήγει: «Ολοι έχουμε κάποιες συμβολικές πράξεις, έστω προσωπικές –το χτύπημα του ξύλου, τα τυχερά παιχνίδια της Πρωτοχρονιάς και άλλα– με τις οποίες θέλουμε να εξασφαλίσουμε το καλό και να διώξουμε το κακό. Είναι μια προαιώνια ανάγκη του ανθρώπου. Οι παραδοσιακές κοινότητες το έκαναν πιο οργανωμένα και πιο παρηγορητικά. Οταν κάνεις συνολικά μια πράξη, που νιώθεις ότι έχει αντίκτυπο στη ζωή της κοινότητας, γίνεται ακόμη πιο δυνατή. Είναι κάτι που το έχουμε στερηθεί στις μέρες μας».