Η τοξική «κληρονομιά» του πολέμου στην Ουκρανία

Στις αρχές του περασμένου Ιουνίου, δορυφόροι κατέγραψαν εκατοντάδες κρατήρες από βλήματα πυροβολικού, γύρω από το χωριό Ντοβένκε στην ανατολική Ουκρανία, καθώς και έναν κρατήρα πλάτους 40 μέτρων από έκρηξη βόμβας.

Αυτή είναι μόνο μία από τις περιοχές με εμφανή σημάδια της ρωσικής εισβολής και καθώς ο πόλεμος συνεχίζει να στοιχίζει ζωές, η σύρραξη αφήνει και μια πολύ λιγότερο εμφανή, τοξική «κληρονομιά»: βαρέα μέταλλα, καύσιμα και χημικά κατάλοιπα από πυρομαχικά και πυραύλους έχουν εισχωρήσει στο έδαφος της Ουκρανίας.

Αν και η πλήρης έκταση της μόλυνσης του εδάφους στη χώρα δεν είναι ακόμη γνωστή, εκφράζονται ανησυχίες ότι η σύγκρουση θα προκαλέσει μακροχρόνια προβλήματα στη γεωργική παραγωγή της χώρας. Η Ουκρανία είναι ένας από τους σημαντικότερους παραγωγούς και εξαγωγείς δημητριακών και ελαιούχων σπόρων στον κόσμο: καλαμπόκι, σιτάρι, κριθάρι και ηλιέλαιο. Η εκτεταμένη ρύπανση από τη σύγκρουση απειλεί επίσης την υγεία των κατοίκων που κινδυνεύουν να τραφούν με μολυσμένα προϊόντα, αλλά και την άγρια πανίδα του τόπου.

AP / Evgeniy Maloletka

Η ουκρανική κυβέρνηση ζήτησε βοήθεια από το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP), ώστε να εκτιμηθεί η ζημιά που έχει υποστεί το περιβάλλον από τον πόλεμο. Η προκαταρκτική εξέταση δειχνει ότι οι αστικές και αγροτικές περιοχές κινδυνεύουν να επωμιστούν μια «τοξική κληρονομιά» που θα βαρύνει τις επόμενες γενιές.

Απόβλητα και κατεστραμμένα χημικά εργοστάσια

Οι επιθέσεις σε ολόκληρη την επικράτεια της Ουκρανίας έχουν καταστρέψει χημικά εργοστάσια και αποθήκες αποβλήτων, δημιουργώντας ένα «κοκτέιλ» ρύπανσης. Τα τελευταία στοιχεία που συγκεντρώθηκαν τον Ιανουάριο από το UNEP δείχνουν ότι 618 βιομηχανικές εγκαταστάσεις και εγκαταστάσεις κρίσιμων υποδομών έχουν υποστεί ζημιές ή και καταστραφεί ολοσχερώς, μέσα στους τελευταίους 12 μήνες. Ο πραγματικός αριθμός είναι πιθανότατα πολύ μεγαλύτερος, όπως σχολιάζει στο αφιέρωμά του το BBC.

«Πολλές αναφορές δεν μπορούν να επαληθευτούν», λέει η Άντρια Χίνγουντ, επικεφαλής επιστήμονας του UNEP. «Δεν γνωρίζουμε ακόμη τις ρυπογόνες ουσίες, προς το παρόν δεν είναι δυνατή η πρόσβαση σε πολλές από αυτές τις περιοχές. Μπορούν να εφαρμοστούν κάποιες τεχνολογικές μέθοδοι εξ αποστάσεως για μια επισκόπηση, αλλά στην πραγματικότητα δεν θα είμαστε σε θέση να κάνουμε πραγματικούς ελέγχους για συγκεκριμένους ρύπους πριν τελειώσει η σύρραξη».

Θα καλλιεργούν σε μολυσμένο έδαφος;

Μπορούν οι κατεστραμμένες αγροτικές περιοχές να καλλιεργηθούν ξανά; Δεν μπορεί να δοθεί μια γενική απάντηση, αλλά ειδικοί συμφωνούν ότι θα απαιτηθεί τιτάνια προεργασία, και οι λύσεις που θα προταθούν δεν θα είναι ίδιες για κάθε περίπτωση, αφού το επίπεδο της μόλυνσης διαφέρει από περιοχή σε περιοχή.

Οι μέθοδοι καθαρισμού μπορεί να περιλαμβάνουν τη χρήση μικροβίων για τη διάσπαση των πετρελαϊκών ρύπων, και καλλιέργεια φυτών, όπως η φτέρη και οι ηλίανθοι, για τη σταδιακή απομάκρυνση ορισμένων τοξικών χημικών ουσιών και τη σταθεροποίηση του εδάφους.

Ορισμένες από τις περιοχές της Ουκρανίας που έχουν πληγεί περισσότερο βρίσκονται στο νότιο και ανατολικό τμήμα της χώρας, το οποίο διέθετε και το πιο εύφορο έδαφος, λέει η Γεβένια Ζασιάντκο, επικεφαλής του τμήματος για το Κλίμα, της EcoAction, μιας ουκρανικής μη κερδοσκοπικής οργάνωσης που καταγράφει σε βάσεις δεδομένων τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου της Ρωσίας. Μέχρι σήμερα, η EcoAction έχει καταγράψει 841 περιστατικά.

Η ρύπανση του εδάφους

Το έδαφος ρυπαίνεται κάθε φορά που βαρέα μηχανήματα συμπιέζουν το έδαφος, εκρήξεις δημιουργούν κρατήρες διαταράσσοντας τη θερμοκρασία και πυρκαγιές πλήττουν άμεσα τα οικοσυστήματα, περιγράφει το UNEP.

Νάρκες και πύραυλοι, καύσιμα και λιπαντικά από στρατιωτικά οχήματα προκαλούν χημική ρύπανση των εδαφών της Ουκρανίας, λέει η Ζασιάντκο. «Οι επιβλαβείς ουσίες μπορούν να περάσουν στα φυτά που αναπτύσσονται σε αυτό το έδαφος, οπότε τα τρόφιμα μπορούν να γίνουν δηλητηριώδη για όσους τα καταναλώνουν», λέει χαρακτηριστικά.

AP / Vadim Ghirda

Όταν έχουν ριφθεί πυρομαχικά, η τοξικότητα του εδάφους μπορεί να αποδειχθεί δυσεπίλυτο πρόβλημα, οπότε οι επιχειρήσεις στις διάφορες περιοχές θα πρέπει να ιεραρχηθούν ανάλογα με το μέγεθος του προβλήματος λέει η Χίνγουντ. Οι εκτεταμένοι βομβαρδισμοί σε μέρη όπως η Μαριούπολη, πόλη-λιμάνι με βιομηχανίες διαφόρων τύπων και αστική ανάπτυξη, συνοδεύονται από τεράστιες προκλήσεις σε ό,τι αφορά την αποκατάσταση των καλλιεργειών. 

Μέχρι και σήμερα, γίνονται προσπάθειες για να καταγραφεί στην πλήρη έκταση της η καταστροφή. Μία μη κερδοσκοπική, ειρηνευτική οργάνωση από την Ολλανδία, η Pax, χρησιμοποιεί δορυφορικές εικόνες και δημόσια δεδομένα για τον εντοπισμό και τη χαρτογράφηση περιστατικών ρύπανσης, συμπεριλαμβανομένων 213 αναφορών για στρατιωτικές επιχειρήσεις σε ενεργειακές υποδομές.

Η μόλυνση μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την παραγωγικότητα του εδάφους, αλλά ο αντίκτυπος στις καλλιέργειες δεν είναι πάντα ορατός εξηγεί ο Βιμ Σβίτσενμπουργκ, ερευνητής στην Pax. Η σάρωση με τη βοήθεια δορυφόρων, μπορεί να βοηθήσει, εντοπίζοντας καμένες εκτάσεις, κρατήρες και μετακινήσεις στρατιωτικών μονάδων.

Όπως εξηγεί ο Μάρκος Ορελάνα, ειδικός εισηγητής του ΟΗΕ σχετικά για τις τοξικές ουσίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ένοπλη σύγκρουση ενισχύει τη ρύπανση. Ο πόλεμος «υπονομεύει την ικανότητα του κράτους να ελέγχει αποτελεσματικά τις επικίνδυνες ουσίες και τα απόβλητα στην επικράτεια του, και όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την ένταση της μόλυνσης και της έκθεσης των ανθρώπων σε επικίνδυνες ουσίες». 

Ουράνιο και αρσενικό

Αν εισέλθουν στο περιβάλλον, οι ρύποι μπορεί να αποτελέσουν σοβαρό κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία και να είναι δύσκολο να απομακρυνθούν. Άλλες ουσίες που προκαλούν ανησυχία στην Ουκρανία είναι το ουράνιο και το αρσενικό.

Σύμφωνα με το UNEP, μελέτες που είχαν εκπονηθεί πριν τη ρωσική εισβολή, υποδείκνυαν σημαντική ρύπανση από αρσενικό, σε επιχειρήσεις εξόρυξης στο Ντονμπάς, καθώς και γύρω από χώρους εξόρυξης και επεξεργασίας ουρανίου. Το UNEP προειδοποιεί ότι χωρίς διαχείριση και εποπτεία, ο κίνδυνος εξάπλωσης της ρύπανσης μπορεί να ενταθεί εν μέσω πολέμου.

Το απεμπλουτισμένο ουράνιο στη θωράκιση βλημάτων και αρμάτων μάχης έχει δυνητικά σοβαρές επιπτώσεις και περιπλέκει τις προσπάθειες καθαρισμού, σύμφωνα με το UNEP. Πολλά από τα βλήματα που χτυπούν το έδαφος, συχνά παραμένουν θαμμένα. Σε βάθος δεκαετιών, το ουράνιο διαλύεται στο έδαφος. Στα θηλαστικά η τοξικότητα του ουρανίου μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη του εγκεφάλου, τη συμπεριφορά και τη λειτουργία των νεφρών.

Εκτός από τις ραδιενεργές ιδιότητες, οι ενώσεις του απεμπλουτισμένου ουρανίου που διαλύονται μπορούν να συσσωρευθούν στα νεφρά, όταν προσλαμβάνονται μέσω της τροφής ή του νερού. Μια από τις πιο σοβαρές μορφές έκθεσης μετά το τέλος ενός πολέμου, συμβαίνει όταν τα παιδιά παίζουν σε παλιά στρατιωτικά οχήματα και άρματα μάχης και καταπίνουν ή εισπνέουν σκόνη από σημειά που είχαν σημειωθεί εκρήξεις. Εργαζόμενοι σε μάντρες παλιών μετάλλων επίσης εκτίθενται σε κίνδυνο.

Το απεμπλουτισμένο ουράνιο μπορεί να μεταφερθεί στο αγέννητο έμβρυο μέσω του πλακούντα και μια μεγάλη μελέτη σε περισσότερες από 8.500 έγκυες γυναίκες στην Κίνα συνέδεσε την έκθεση σε αυτό, με υψηλότερο κίνδυνο πρόωρου τοκετού.

Από το έδαφος στα φυτά, από τα φυτά στους ανθρώπους

Όταν τα βαρέα μέταλλα και οι ραδιενεργές ουσίες εισέλθουν στο έδαφος, τα φυτά μπορούν να τα απορροφήσουν μέσω του ριζικού τους συστήματος και οι άνθρωποι κινδυνεύουν να τα καταπιούν. Αλλά ο Σβίτσενμπουργκ λέει ότι δεν υπάρχουν πολλές έρευνες που να δείχνουν ότι τα βαρέα μέταλλα από έναν πόλεμο καταλήγουν στην τροφική αλυσίδα ή αφομοιώνονται σε ανησυχητικά επίπεδα. «Θα ανησυχούσα περισσότερο για τα φυτοφάρμακα στις καλλιέργειες που δεν ελέγχονται για το αν χρησιμοποιούνται σε ασφαλή επίπεδα», λέει.

Οι περισσότεροι χημικοί παράγοντες που είναι τοξικοί για τον άνθρωπο είναι επιβλαβείς και για άλλα σπονδυλωτά και όταν παραμένουν στα φυτά, μπορούν να προκαλέσουν αναπτυξιακά προβλήματα σε φυτοφάγα ζώα.

Η ρύπανση του εδάφους από πολεμικές ενέργειες προκαλεί πολλά διαφορετικά προβλήματα, λέει ο Γκάνγκα Χετιαράτσι, χημικός εδάφους στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Κάνσας. «Δεν είναι μόνο χημικά, είναι και φυσικά, βιολογικά. Τα εδάφη μπορεί να επηρεαστούν για δεκαετίες ή και περισσότερο» εξαιτίας των συγκρούσεων. Η χρήση βαρέων μηχανημάτων και εξοπλισμού μπορεί να συμπιέσει το έδαφος και να βλάψει το οικοσύστημα των μικροβίων που ζουν σε αυτό, ακόμη και χωρίς χημική μόλυνση, λέει ο ίδιος.

Μια μέθοδος καθαρισμού είναι η χρήση φυτών για την απομάκρυνση των ρύπων από το περιβάλλον. Η διαδικασία είναι γνωστή ως «φυτοεξυγίανση». Ορισμένα φυτά, όπως οι φτέρες alyssum και pteris, είναι γνωστά ως «υπερ-συσσωρευτές», επειδή μπορούν να απορροφούν και να αποθηκεύουν σημαντικές ποσότητες ανόργανων ρυπαντών, όπως νικέλιο ή αρσενικό, χωρίς επιπτώσεις στη δική τους ανάπτυξη ή λειτουργία.

Ίσως χρειαζόταν «ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, ίσως 200 χρόνια» για να εξαχθούν οι μολυσματικοί παράγοντες βαρέων μετάλλων από το έδαφος, μέσω πολλαπλών συγκομιδών, λέει ο Χετιαράτσι.

Εν τω μεταξύ, ο ΟΗΕ συνεργάζεται με Ουκρανούς αξιωματούχους για την εκπαίδευση, τη συλλογή περισσότερων στοιχείων και τη δημιουργία εργαστηρίων που θα είναι σε θέση να αξιολογήσουν τη ρύπανση του εδάφους. «Όταν τελειώσει αυτή η σύγκρουση, θέλουμε να ακολουθήσουμε μια πιο πράσινη προσέγγιση, που θα υποστηρίζει τόσο το περιβάλλον όσο και την ανθρώπινη υγεία», λέει η Χίνγουντ.