Η κληρονομιά του Πικάσο – Ανατρεπτικός, ασύγκριτος, καθοριστικός

Μισός αιώνας συμπληρώθηκε χθες Σάββατο από τον θάνατο του Πάμπλο Πικάσο σε ηλικία 91 ετών και μέχρι στιγμής ίσως κανένας άλλος δημιουργός δεν έχει φθάσει να ταυτίσει σε τέτοιο βαθμό το όνομά του με την τέχνη του: ακόμη και ένα παιδί αν ρωτήσει κάποιος ποιον μεγάλο ζωγράφο γνωρίζει, τότε εκείνο πιθανότατα δεν θα σκεφθεί κάποιον άλλον.

Ο ίδιος ο Πικάσο, ο τόσο πρωτοποριακός και ασύλληπτα παραγωγικός Πικάσο, που άφησε ανεξίτηλο το χνάρι του στην τέχνη (και όχι μόνο) του 20ού αιώνα, μπορεί και να εκτιμούσε μια τέτοια φιλοφρόνηση: κάποτε φέρεται να είπε ότι ενώ του πήρε μόλις τέσσερα χρόνια για να φθάσει στο επίπεδο του Ραφαήλ, χρειάστηκε μια ολόκληρη ζωή ώστε να καταφέρει να ζωγραφίζει όπως ένα παιδί. Αν η παραπάνω δήλωση φανερώνει, στο σκέλος της για τον αναγεννησιακό ζωγράφο, και κάτι σαν υπερβολική αυτοπεποίθηση, είναι γιατί ο Πικάσο, σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, ήταν κάθε άλλο παρά άνθρωπος μετριοπαθής. Για τον τρόπο που αντιμετώπιζε τις συντρόφους του έχουν επίσης γραφτεί πολλά: ο Guardian πρόσφατα αναρωτήθηκε εάν ο ζωγράφος πρέπει να δεχθεί τις «περιποιήσεις» της cancel culture.

Το καλλιτεχνικό του έργο πάντως, ο ριζοσπαστικός και πολύπλευρος χαρακτήρας του δύσκολα αμφισβητούνται, έστω και με δεδομένες τις κατηγορίες περί πολιτισμικής οικειοποίησης που του έχουν αποδοθεί. Είναι πολλές και σημαντικές οι εκθέσεις για τον Πικάσο που διοργανώνονται φέτος σε Μαδρίτη, Παρίσι και Νέα Υόρκη.

Μια πιο προσωπική στάση απέναντί του, ένα πιο ατομικό βλέμμα απέναντι στο έργο και στο αποτύπωμά του έχουν επίσης τη σημασία τους. Δείχνουν πως ένα μέγεθος σαν του Πικάσο, ένα τόσο μεγάλο εκτόπισμα, μπορεί να μετασχηματιστεί σε κάτι που είναι ταυτόχρονα και δυσθεώρητο αλλά και γήινο. Και έτσι, λίγο πιο προσιτό.

Γιώργος Ρόρρης   
Ζωγράφος 
Μπορούσε να ανασκευάζει την πραγματικότητα  

Θα διέκρινα τους ζωγράφους σε εκείνους που τους αγαπάς για την ευαισθησία της έκφρασής τους και σε εκείνους που τους αγαπάς για την ικανότητα να διατυπώνουν ανεξίτηλες, αρχετυπικές εικόνες, που αναταράσσουν το θυμικό και τοποθετούνται βαθιά στη μνήμη. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει ο Πικάσο. Δεν τον προσεγγίζεις για την ομορφιά και τον λυρισμό του, αλλά για τη δυνατότητά του να ανασκευάζει την πραγματικότητα, ώστε ο θεατής να αποκτήσει μια εκτενέστερη πρόσληψή της. Πρωτοάκουσα το όνομά του όταν ήμουν παιδί, στο χωριό, και ο παππούς μου είχε εντυπωσιαστεί από τα γραφόμενα των εφημερίδων για τον θάνατό του. Πριν δώσω εξετάσεις στην Καλών Τεχνών, είχα διαβάσει μια βιογραφία του από τον Τίμοθι Χίλτον – είχα εντυπωσιαστεί από τη ζωή του. Αργότερα κατέληξα ότι η σημαντικότερη περίοδός του ήταν εκείνη του αναλυτικού κυβισμού, ενώ βλέποντας τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» κατάλαβα πόσο ρηξικέλευθη στιγμή ήταν για την εξέλιξη της μοντέρνας τέχνης. Δεν μπορεί ένας ζωγράφος να τον αφήσει απαρατήρητο.  

Μαρία Τσαντσάνογλου 
Διευθύντρια MOMus – Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης – Συλλογής Κωστάκη 
Η σύνδεσή του με τη ρωσική πρωτοπορία 

Πάντα διηγούμαι τις ιστορίες που συνδέουν τον Πικάσο με τη ρωσική πρωτοπορία. Η Λιουμπόβ Ποπόβα και η Ναντιέζντα Ουνταλτσόβα ταξίδεψαν στο Παρίσι για να τον γνωρίσουν. Ο Βλαντιμίρ Τάτλιν διείσδυσε στο εργαστήριό του παριστάνοντας τον μουσικό δρόμου που ζητάει δουλειά, για να κατασκοπεύσει τα νέα του έργα. Κυρίως, όμως, ένας εμβληματικός πίνακας του Πικάσο, οι «Δεσποινίδες της Αβινιόν», στάθηκε η παράδοξη αφορμή για να επινοηθεί ένας νέος κανόνας στη ρωσική ποίηση: ο κανόνας της «μετατόπισης». H σκόπιμη παραμόρφωση της συμβατικής αισθητικής ισορροπίας στις «τυπογραφικές», «οπτικές» ή «συντακτικές μετατοπίσεις» χαρακτηρίστηκε από τον φουτουριστή ποιητή Αλεξέι Κρουτσόνιχ ως επέκταση της ζωγραφικής καινοτομίας του Πικάσο στη φουτουριστική ποίηση. Κάτι που αμφιβάλλω αν ο Πικάσο έμαθε ποτέ.

«Τον Πικάσο δεν τον προσεγγίζεις για την ομορφιά και τον λυρισμό του, αλλά για τη δυνατότητά του να ανασκευάζει την πραγματικότητα», λέει ο ζωγράφος Γιώργος Ρόρρης. [A.P. Photo]

Γιάννης Ψυχοπαίδης
Ζωγράφος
Μια ανατρεπτική, πρωτόγνωρη ελευθερία

Ο Πικάσο με τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» οριοθετεί ριζοσπαστικά τη μεταμοντέρνα συνείδηση, αποκαλύπτοντας με ανατρεπτική γλώσσα αυτό που θα σημαδέψει τον αιώνα των παγκόσμιων πολέμων μέχρι και σήμερα. Οι δεσποινίδες του οίκου ανοχής της οδού Ντ’ Αβινιόν, οι θηλυκοί ιππότες της Αποκάλυψης, μας υποβάλλουν ένα βάρβαρο προμήνυμα γι’ αυτό που θα ακολουθήσει στην ιστορία. Η παράνοια του νέου, βιομηχανικού αιώνα, η έπαρση ενός νέου ατομικισμού, η κρίση των ανθρωπιστικών αξιών, η συνείδηση μιας κερματισμένης ταυτότητας καταγράφονται σαν τη μη αρμονική εικόνα ενός υπαρξιακού αδιεξόδου εκεί που θα μπορούσε θεωρητικά να αρθεί: στον χώρο του έρωτα. Για τον πολιτικό Πικάσο, κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι η κριτική συνείδηση, το ασυμβίβαστο πνεύμα. «Πρέπει να κάνουμε επανάσταση απέναντι στον κοινό νου», γράφει. Με την «Γκερνίκα» χτυπάει αμείλικτα αυτόν τον νου, που με την εγκληματική του ανοχή οδήγησε στη φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η τέχνη, μοιάζει να λέει, είναι δεσμευμένη. Σημασία έχει από ποια μεριά στέκεσαι. Τελικά ποιος έφτιαξε την «Γκερνίκα»; Ο Πικάσο ή τα γερμανικά αεροπλάνα και οι καθησυχασμένοι υποκριτές αστοί του εικοστού αιώνα; 

Ντένης Ζαχαρόπουλος
Ιστορικός τέχνης
Κλειδί για τις πόρτες του εικοστού αιώνα

Ο Πικάσο στη ζωή της γενιάς μου μπήκε από χίλιες μεριές! Οι σύγχρονες τάσεις συναντιούνται δυναμικά στο έργο του. Η προσωπικότητά του εκφράζει υποδειγματικά τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς και τις ευαισθησίες ενός προοδευτικού ανθρώπου. Η αποφασιστικότητα της καλλιτεχνικής πράξης ολοκληρώνει τη συγκίνηση της αμεσότητας του έργου του (σπάνια έχω ξεσπάσει σε λυγμό μπροστά σε ζωγραφικό έργο, στην «Γκερνίκα»). Η ευρηματικότητα και οι πειραματισμοί του, η σαφήνεια και δυναμική γραφή του εμπεριέχουν ό,τι καλύτερο έχει να δώσει η νεωτερικότητα και σφραγίζουν τη σύγχρονη αντίληψη του καλλιτεχνικού έργου. Το απροκάλυπτο ερωτικό στοιχείο, η επαναστατική δύναμη της χειρονομίας, η εσωτερική γαλήνη και χαλαρότητα στο έργο του γίνονται ένα με τη ζωή. Δύσκολα μπορεί να σκεφτεί κανείς την τέχνη ως ανανέωση του λόγου, ως εκφραστικότητα της ανθρώπινης ευαισθησίας και ως συμμετοχή στην ιστορία χωρίς την παρουσία του. Ο Πικάσο είναι το κλειδί που ανοίγει όλες τις πόρτες του εικοστού αιώνα.   

Αντώνης Κωτίδης
Ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ
Δεν υπήρξε όμοιός του

Δεν υπάρχει δικός μου Πικάσο. Αν κάποιον ζωγράφο νιώθω δικό μου με τη σημασία της μέθεξης, αυτοί είναι ο Ματίς και ο Τριανταφυλλίδης. Σε αυτούς προστρέχω απαρηγόρητος. Oμως νιώθω ατελεύτητο, ανεκλάλητο σεβασμό για τον Πικάσο. Τον Πικάσο που στα δεκαέξι του ζωγράφιζε σαν τον Ραφαήλ, τον Πικάσο που δεν υπήρξε ζωγράφος, γλύπτης, κεραμίστας όμοιός του στην ιστορία της τέχνης. Που καθόρισε τον κανόνα της μοντέρνας τέχνης, αλλά όταν του είπε ο Κανβάιλερ «άσε για λίγο τον κυβισμό και κάνε κάτι νεοκλασικό», δημιούργησε φιγούρες που θα ζήλευαν ο Μιχαήλ Αγγελος και ο Ενγκρ. Για τον Πικάσο νιώθω δέος.  

Αφροδίτη Λίτη
Γλύπτρια
Eνας δύσκολος διαχωρισμός

Δεν θα ξεχάσω τα ρίγη θαυμασμού που ένιωσα για τα νεανικά έργα του Πικάσο, στο Μουσείο Πικάσο στη Βαρκελώνη. Περιδιαβάζοντας τις αίθουσές του δεν χόρταινα να τα παρατηρώ γεμάτη χαρά και πληρότητα: η συγκεκριμένη συλλογή εσωκλείει έντονο πειραματισμό και υπόσχεση, λόγω του νεαρού της ηλικίας του καλλιτέχνη. Τελευταία έγινε μια περιοδική έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, όπου έργα του Πικάσο συνεκτίθεντο με αριστουργήματα της ελληνικής αρχαιότητας. Hταν μία από τις σημαντικότερες παρουσιάσεις, διότι η ανάγνωση του λόγου ύπαρξης της τέχνης, που πρόσφερε απλόχερα την ψυχή της, προσέδιδε στην ατμόσφαιρα τον άχρονο χαρακτήρα της και την υπέρβαση του ανθρώπου. Εκεί, μετά από 2.500 χρόνια, ήταν δύσκολος ένας διαχωρισμός τους. 

Χριστόφορος Μαρίνος
Ιστορικός τέχνης και επιμελητής
Διαρκώς εμφανίζεται μπροστά σου

Παραδόξως, από την επίσκεψή μου στο Μουσείο Πικάσο στο Παρίσι χαράχτηκε στη μνήμη μου ένας πίνακας του Μπαλτίς. Εκεί όμως είδα –και συγκινήθηκα– το «Νεκρή φύση με ψάθινη καρέκλα» (1912), έργο-σταθμό για την ιστορία του κολάζ. Μου αρέσουν πολύ τα ερωτικά του, που παρουσιάστηκαν στην έκθεση «Picasso érotique» (2001-02). Ο Πικάσο κατάφερε να γίνει ένα μεγάλο αστέρι και έτσι διαρκώς εμφανίζεται μπροστά σου. Τον τελευταίο μήνα τον συνάντησα στο βιβλίο «Περί πόλεων και γυναικών» της Ετέλ Αντνάν, όπου περιγράφει, μεταξύ άλλων, την επίσκεψή της στο Μουσείο Πικάσο στη Βαρκελώνη. Και καθώς μελετούσα την τέχνη του ύστερου 19ου αιώνα, έπεσα πάνω σε ένα καταπληκτικό ρεαλιστικό έργο, το «Επιστήμη και φιλανθρωπία», το οποίο ζωγράφισε το 1897. Hταν μόλις 16 ετών.

Ηώ Αγγελή
Ζωγράφος
Η οξυδέρκεια του βλέμματός του

Στο πρώτο μου φοιτητικό ταξίδι στη Ρώμη αγόρασα ένα βιβλίο, αναδρομή στο έργο του Πικάσο, εκδόσεις Rizzoli. Ξεχώρισα μια αυτοπροσωπογραφία, του 1901, με μαύρο παλτό. Eργο εξαιρετικά λιτό, ελευθερώνει ένα πρόσωπο σοβαρό, σαν υπόλευκη κηλίδα σε σκούρο φόντο. Αυτή η εικόνα, καρφιτσωμένη στον τοίχο του εργαστηρίου μου, με συνόδευε στα φοιτητικά μου χρόνια. Αποκόμματα από σχέδια και έργα που διατρέχουν σχεδόν όλη την πορεία του συνάντησα πολλές φορές σε εργαστήρια φίλων. Μοναδική εμπειρία, ιδίως για εκείνα τα χρόνια, η οξυδέρκεια του βλέμματός του. Eνας πληθωρικός πρωτοπόρος, μια προσωπικότητα που ξεχείλιζε από πάθος και ζωτικότητα στη διαδρομή της τέχνης του 20ού αιώνα. 

Μανώλης Χάρος
Ζωγράφος
Eκανε την εικόνα ό,τι ήθελε

Ημουν 7-8 χρόνων όταν αγοράσαμε κουρτίνες και ο πωλητής με έμφαση μας έπεισε να αγοράσουμε το μοτίβο Πικάσο. Στη συνέχεια, κρυμμένος πίσω από αυτές τις κουρτίνες, προσπαθούσα να αποκρυπτογραφήσω το σχέδιο. Αργότερα τον βρήκα σε περιοδικό να ποζάρει κοιτώντας τον φακό με ψεύτικα, παραμορφωμένα δάχτυλα από πηλό και τότε πείστηκα πως αυτό το πλάσμα δεν μπορεί παρά να έχει αυτά τα περίεργα χέρια για να ζωγραφίζει εκείνες τις περίεργες εικόνες. Τον λάτρεψα. Hταν η πρώτη ζωγραφική που θυμάμαι να ανακαλύπτω στο Λούβρο, 17 χρόνων. Hταν τα έργα του «δικού μου» ζωγράφου! Μυστήριος, περίεργος, δύσκολος, με 5-6 καριέρες, ίσως και παραπάνω, έκανε την εικόνα ό,τι ήθελε. Την αντιμετώπισε όπως τις ερωμένες του, και πάντα στο «Πορτρέτο της γυναίκας που κλαίει» έβλεπα να κλαίει σπαρακτικά για τον θάνατό του η ίδια η ζωγραφική.