Η Ελα Φιτζέραλντ «τραγουδά» ξανά

«Τζαζ στο στυλ της Ελα Φιτζέραλντ» είναι ο τίτλος του κομματιού που «ερμηνεύει», 27 χρόνια μετά τον θάνατό της, η βασίλισσα της τζαζ. Συγκαταλέγεται στα μουσικά δείγματα της εφαρμογής «Jukebox» της Open AI. Φωτ. A.P./Ron Frehm

Είναι η φωνή της Ελα Φιτζέραλντ που ερμηνεύει το τραγούδι, και όμως αυτό το τραγούδι δεν το έγραψε ποτέ κανείς, ούτε ποτέ το τραγούδησε η μεγάλη ντίβα της τζαζ. Κάτω από την ερμηνεία της, ακούγεται μια παράξενη μελωδία. Μοιάζει να παράγεται από ένα κλασικό τρίο της τζαζ: ντραμς, κοντραμπάσο και πιάνο. Αλλά αυτό το πιάνο ηχεί στοιχειωμένο. Είναι ένα πιάνο που, λες και ακούγεται μέσα σε έναν παράξενο εφιάλτη, ξύπνησε και θέλει να παίξει μόνο του τον εαυτό του. Ενα πιάνο που ζήλεψε κάτι από τα ανθρώπινα και λαχτάρησε να πάρει κάτι από εκείνη τη φλόγα που ένιωθε στα ακροδάχτυλα των μεγάλων μουσικών που άγγιξαν τα πλήκτρα του.

Και όμως, όσο εντυπωσιακή, όσο θαυμαστή και απίστευτη και αν είναι αυτή η απόπειρα αυτονόμησής του, η αρμονία της μουσικής του έχει κάτι το απόκοσμο και η χροιά του κάτι το ξεχαρβαλωμένο. Οσο για την Ελα, εκεί που νομίζεις πως αληθινά πρόκειται γι’ αυτή –εκεί που ακούς το παιχνιδιάρικο βιμπράτο της, τα ουράνια σκαμπανεβάσματά της στις οκτάβες– έρχεται κάτι απροσδιόριστο, κάτι φευγαλέο για να την προδώσει, να την κάνει να μοιάζει με ένα κορυφαίας τεχνολογίας «αυτόματο» – ένα ρομπότ με ανθρώπινη ένδυση.

«Τζαζ στο στυλ της Ελα Φιτζέραλντ» είναι ο τίτλος του κομματιού και το έχει γράψει τεχνητή νοημοσύνη. Το βρήκαμε στη λίστα με μουσικά δείγματα της εφαρμογής «Jukebox» της Open AI, πρωταγωνίστριας εταιρείας του χώρου. «Θα σε αγαπώ, για πάντα και για μια ημέρα», τραγουδά η συνθετική Ελα, λαχταρώντας να μας ξεγελάσει πως έχει κάτι το ανθρώπινο.

Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και όταν ακούμε ένα κομμάτι των Nirvana στο YouTube, φτιαγμένο από την ίδια εφαρμογή. «Είναι λες και κάποιος χρησιμοποίησε μια ραδιοφωνική συχνότητα για να ηχογραφήσει το φάντασμα του Κερτ Κομπέιν να τραγουδά στη μετά θάνατον ζωή», λέει κάποιος χρήστης στα σχόλια της ανάρτησης. Η μηχανή πασχίζει να φτιάξει τον ήχο του τρίο από το Σιάτλ, αλλά δεν μπορεί να κοπιάρει το κύριο στοιχείο που το έκανε τόσο επιδραστικό: το σαρωτικό, αυθεντικό συναίσθημα του πρωταγωνιστή της, βουτηγμένο κιόλας στο πλαίσιο της εποχής του.

Πώς εξηγείς σε μια μηχανή –όσο προηγμένη κι αν είναι – τη χαοτική συγκυρία που γεννάει μοναδικά και ανεπανάληπτα μουσικά μυαλά, όπως ο Γκρεγκ Σέιτζ των Wipers;

Είναι το ίδιο συναίσθημα που ο Κερτ Κομπέιν άκουσε στο έργο του καλλιτεχνικού του «πατέρα», του Γκρεγκ Σέιτζ των Wipers, του πρωτομάστορα του ήχου του «γκραντζ», που ξεπήδησε στα τέλη του ’70 στο Πόρτλαντ του Ορεγκον. Ενα συναίσθημα που, σε συνδυασμό με μια ιδιοφυή προσέγγιση στο παίξιμο της κιθάρας και την τεχνολογία της ηχογράφησης, παρήγαγε μουσικό έργο τόσο τρομακτικά ρηξικέλευθο, τόσο ιδιοσυγκρασιακό, που όχι μόνο μηχανή δε θα μπορούσε ποτέ να μιμηθεί, αλλά ούτε καν άνθρωπος. Πώς εξηγείς σε μια μηχανή –όσο προηγμένη κι αν είναι– τη χαοτική συγκυρία που γεννάει μοναδικά και ανεπανάληπτα μουσικά μυαλά όπως το δικό του; Ποιες ψηφιακές συνάψεις μπορούν να αποδώσουν τους κεραυνούς που έσπερνε η μαύρη Gibson SG του; Πώς αναπαριστάς πλαστά τα στοιχεία της φύσης;

Την ίδια στιγμή, υπάρχει κάτι φτιαγμένο από ανθρώπινο χέρι, που συγγενεύει με τα ψηφιακά σπαράγματα του Jukebox AI, μια φαντασματολογία επιτευγμάτων του προηγούμενου αιώνα στην οποία επιδίδονται νέοι σημερινοί μουσικοί. Σε μια επιδέξια συρραφή από μουσικά στυλ και ακούσματα του πρόσφατου παρελθόντος, ένας Καναδός παραγωγός με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο «Record Loss» γράφει σήμερα ένα κομμάτι που ονομάζει «Under the Knife», όπου η «blue-eyed soul» του Νεντ Ντοχένι ανακατεύεται μπάσταρδα με το progressive rock των Pink Floyd και τη νεοψυχεδέλεια των Rain Parade, και ενώ όλα μοιάζουν γοητευτικά, κάτι μοιάζει κάλπικο – όπως ακριβώς και σε εκείνο το κομμάτι που δεν τραγούδησε ποτέ η Ελα.

Το ίδιο συμβαίνει και με τους Καλιφορνέζους Allah-Las, που στο βίντεο κλιπ του κομματιού τους «Tell me what’s on your mind» μοιάζει να έχουν δώσει μεγαλύτερη σημασία στο να ακούγονται (και να ντύνονται) σαν τους Yardbirds, παρά στο να παράγουν μια αυθεντικά δική τους μουσική. Τα κομμάτια τους είναι θαυμάσια, δεν έχουν όμως εκείνη την αίσθηση του κινδύνου, εκείνο το ζωογόνα τρομακτικό στοιχείο που είχαν τραγούδια όπως το «For your Love» ή το «Heart Full of Soul».

Artwork του Τζόναθαν Τζαγουάντα για το «Sad Alron» του Μαρκ Πρίτσαρντ.

Η «σχισμή»

Υπάρχει πάντως και ένα περιθώριο μέσα στις τόσες νέες μουσικές παραγωγές του σήμερα που μοιάζουν «συνθετικές», μια σχισμή στο παραπέτασμα, που αποκαλύπτει ένα μουσικό τοπίο γεμάτο με την αυθεντικότητα παλιών «μαστόρων» όπως ο Γκρεγκ Σέιτζ. Εκεί συναντάμε και έναν Αγγλο βετεράνο της ηλεκτρονικής μουσικής, τον Μαρκ Πρίτσαρντ. Στο βίντεο κλιπ ενός κομματιού του από το 2016, του «Sad Alron», γινόμαστε μάρτυρες μιας υποβλητικής σύμπραξης ήχου και εικόνας που, ενώ είναι αμιγώς ψηφιακή, πλημμυρίζει από ανθρώπινη αγωνία. Οι εικόνες που φτιάχνει εκεί ο ανερχόμενος Αυστραλός καλλιτέχνης Τζόναθαν Τζαγουάντα είναι λες και ο Ρενέ Μαγκρίτ να αναστήθηκε στην ψηφιακή εποχή, ενώ υπό τη μουσική επένδυση του Πρίτσαρντ μοιάζουν να προσπαθούν να χαρτογραφήσουν σκηνές από το ασυνείδητο.

«Δεν είναι νοσταλγία, αλλά νιώθω κάτι που δεν έχω ξανανιώσει από τότε που ήμουν πολύ μικρός», αναφέρεται σε ένα σχόλιο κάτω από το βίντεο. Υπάρχει εκεί η ίδια ριψοκίνδυνη, θαρραλέα και εκρηκτικά δημιουργική ένωση συναισθημάτων, μακρινών αναμνήσεων και οραμάτων για το μέλλον, που μόνον η ανθρώπινη τέχνη μπορεί να γεννήσει.