Η αγωνία του ποιητή στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι

Παντελής Μπουκάλας
Ο Χριστός στα χιόνια
Εφτά νύχτες στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι
εκδ. Aγρα, σελ. 65

Tο νέο ποιητικό έργο του Παντελή Μπουκάλα «Ο Χριστός στα χιόνια – Εφτά νύχτες στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι» είναι όχι απλώς εμπνευσμένο αλλά εμποτισμένο από τον κατ’ εξοχήν ποιητή του κινηματογράφου. Το κείμενο οργανώνεται σε δέκα μέρη: το προοιμιακό Εισόδια, έχει τη μορφή διαλόγου ανάμεσα στον σκηνοθέτη και τον πατέρα του, τον ποιητή Αρσένι Ταρκόφσκι. Ακολουθούν σε μορφή πεζού λόγου, οι «Επτά νύχτες», κάθε μια υποτιτλισμένη με τον τίτλο της ταινίας που δημιούργησε ο Ταρκόφσκι ως σκηνοθέτης – σε μερικές και ως σεναριογράφος. Οι σύνδεσμοι πατέρα-γιου διαγράφονται, όχι μόνο στο προοίμιο αλλά και στο καταληκτήριο των ταινιών «Eνα παιδί» πάνω στη Θυσία. Σ’ αυτό η θυσία του γιου από τον πατέρα χαρακτηρίζεται από τον Μπουκάλα πραγματοποιημένη κατ’ αντιβολή προς τη Θυσία του Αβραάμ: «…ήταν ο τρόπος του να με θυσιάσει όπως ποτέ δεν θυσίασε ο Αβραάμ το γιο του». Ακολουθεί το τελευταίο κείμενο, η Eξοδος – Πέτρινος Χρόνος που αποδίδεται σε ελεύθερο στίχο. Ο τόμος κλείνει με τις σημειώσεις και το Επιμύθιο, επιλογικό χρονικό της συγγραφής: αφετηρία της ήταν η πρόταση της μουσικού Δήμητρας Τρυπάνη να παρουσιαστεί μια «παράσταση ήχου» με γνωρίσματα «Εξόδιας Λειτουργίας» για την Εθνική Λυρική Σκηνή με πυρήνα τον μεγάλο σκηνοθέτη.

Η πρόταση έδωσε στον Μπουκάλα την αφορμή να συνθέσει τη δική του ανάγνωση του έργου και της κοσμοαντίληψης του Ταρκόφσκι. Και, ασφαλώς, όχι μόνο. Ο Ταρκόφσκι τον «παίδευε πάντα», όπως σημειώνει στην αρχή του Επιμυθίου. Κάτι σε παιδεύει αν θέτει ερωτήματα που αναγνωρίζεις ως κοινά και αναζητά απαντήσεις όπως κι εσύ, καθώς βρίσκεται στο κέντρο και του δικού σου ψυχολογικού προσανατολισμού. H ταύτιση με τον Ταρκόφσκι στο πεδίο του νοητικού υπόβαθρου, άσχετα, ασφαλώς, με την ανταπόκριση του καθενός στα αγωνιώδη κοινά ερωτήματα, ελέγχεται προφανής σε όλη την έκταση του «Ο Χριστός στα χιόνια». Τα δύο κείμενα, το πρώτο του διαλόγου του Ταρκόφσκι με τον πατέρα του και εκείνο της Θυσίας όπου το δωδεκάχρονο παιδί αναφέρεται στον πατέρα του με έναν σπαραχτικό μονόλογο, δημιουργούν την αίσθηση ότι αντανακλούν έναν διαρκή διάλογο πατέρα-γιου στον ίδιο τον βίο του ποιητή.

Το βιβλίο υπερβαίνει, ασφαλώς, τις προσδοκίες της πρότασης που ήταν η αφορμή της συγγραφής. Η μορφή και το περιεχόμενο δείχνουν την έκταση και την ποιότητα της κατοχής των εκφραστικών μέσων του Μπουκάλα, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά την εξέχουσα θέση του στην ποίηση και στα σύγχρονα ελληνικά γράμματα. Θυμάμαι το γλωσσικό ιδίωμα στο «Μάγουλο της Παναγίας – Αυτοβιογραφική εικασία για τον Γεώργιο Καραϊσκάκη»: λόγος σχολαστικά ακριβής ώστε να ελέγχεται αβίαστα αυθεντικός αλλά διόλου «πεποιημένος», στα χείλη των ηρώων του έργου. Στον «Χριστό στα χιόνια» ελίσσεται σαν δήλιος κολυμβητής ανάμεσα στο μεγαλόπρεπο γλωσσικό ιδίωμα oρισμένων κειμένων (στα Εισόδια και στις τέσσερις πρώτες Νύχτες) και στο άμεσα εξομολογητικό και «προσωπικό» των τριών τελευταίων Νυχτών. Το πρώτο έχει αναφορές στα χωρία μεγάλης ποίησης της Παλαιάς Διαθήκης, κυρίως στους Ψαλμούς του Δαυίδ: είναι λόγος με ρυθμό που δεν χάνεται ούτε στιγμή και που, όταν τον διαβάζει κανείς με φωνή, ανακαλύπτει και τη μετρική του πληρότητα. Στο δεύτερο, κρεσέντο του τόμου, η αγωνία του ποιητή κορυφώνεται.

* Ο κ. Αντώνης Κωτίδης είναι καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ.