Γιώργος Β. Δερτιλής (1939-2023): ένας στοχαστής της Ιστορίας

Γ. Β. Δερτιλής, «αθεράπευτα πατριώτης... και να με συμπαθάνε οι μεταμοντέρνοι που θεωρούν τον πατριωτισμό μιαν απλή και ολίγον γελοία “κατασκευή”».

«Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Απλώς δείχνει πώς μπορεί μια κοινωνία να αποφεύγει στο μέλλον τα σφάλματα του παρελθόντος. Αλλά οι πολιτικές ηγεσίες της χώρας σπανίως ενδιαφέρθηκαν για την Ιστορία. Δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να διδαχθεί σωστά η Ιστορία στη δημόσια εκπαίδευση. Και ελάχιστοι από εμάς τους πολίτες αναζητήσαμε αυτή τη γνώση έξω από τα σχολεία», έλεγε, μέσα από ηλεκτρονική συνομιλία, στην «Κ», τέλη του 2016 ο ιστορικός Γιώργος Δερτιλής, ο οποίος πέθανε προχθές, στα 84 του χρόνια, στα αγαπημένα του Κύθηρα. Εκείνη η συνομιλία μας είχε γίνει με αφορμή την κυκλοφορία από τις εκδόσεις Πόλις του βιβλίου του «Επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις 1821-2016». Σε αυτό συνόψιζε μέσα σε 150 σελίδες μια περίληψη της πολιτικής ιστορίας της χώρας. «Ηταν δύσκολο», μας είχε πει τότε. Αλλά ο Γ. Δερτιλής αγαπούσε το δύσκολο.

«Ελάχιστοι από εμάς τους πολίτες αναζητήσαμε τη γνώση της Ιστορίας έξω από τα σχολεία».

Γεννημένος το 1939 στην Αθήνα, υπήρξε ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με σπουδές στο Δημόσιο Δίκαιο και στις Οικονομικές Επιστήμες στην Αθήνα, Πολιτική Θεωρία και Ιστορία στην Αγγλία (1973-1977). Από το 1978 έως το 2000 δίδαξε Ιστορία στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου εξελέγη ομοφώνως υφηγητής το 1980 και καθηγητής Κοινωνικής και Οικονομικής Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών το 1983. Διετέλεσε επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και της Οξφόρδης, καθώς και στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας, ενώ ήταν τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας. Το 2000 εξελέγη τακτικός καθηγητής (directeur d’ etudes) στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι και παραιτήθηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είχε ιδρύσει το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και είχε διατελέσει μέλος του Εθνικού Γνωμοδοτικού Συμβουλίου Ερευνας και των Επιστημονικών ή Διοικητικών Συμβουλίων του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης και των Ιδρυμάτων Schlumberger και Maison Suger (Παρίσι). Δώδεκα βιβλία και περίπου σαράντα άρθρα του έχουν δημοσιευθεί ή μεταφραστεί στην ελληνική, αγγλική, γαλλική, ισπανική και ιταλική γλώσσα. Από το 1989 είχε εκλεγεί τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών (Academia Europaea). Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά τα βιβλία του που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στα ελληνικά, από το 2013 έως τους «Επτά πολέμους» του 2016, εκδόθηκαν δύο ακόμη έργα του: το αυτοβιογραφικό «Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες» (εκδ. Πόλις), το εμβληματικό «Ιστορία του ελληνικού κράτους 1830-1920» (επανέκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

Είχε το σπάνιο χάρισμα να συνδυάζει την τεκμηριωμένη ιστορική ανάλυση με την αμεσότητα της τέχνης της αφήγησης και, κυρίως, να στοχάζεται πάνω στη φιλοσοφία της Ιστορίας και στις υπόγειες διασυνδέσεις του παρελθόντος με το παρόν. «Συχνά σκέφτομαι ότι το “παρόν” σχεδόν δεν υπάρχει. Είναι μια φευγαλέα στιγμή», μας έλεγε το 2016. «Υπάρχει χάρη στο παρελθόν μας, ατομικό και συλλογικό· και είναι ένα μέλλον “εν τω γίγνεσθαι”, πάλι χάρη στο παρελθόν. Και το μεν παρελθόν μας “ουκ απογίγνεται”, μαζί και όλα τα τραύματά του· το δε παρόν με παρηγορεί και μου αναπτερώνει την ελπίδα μόνο επειδή είναι, ακριβώς, αυτό το άδηλο μέλλον “εν τω γίγνεσθαι”. Και αυτό εξαρτάται, έστω και ελάχιστα, από την “πράξη” του καθενός μας. Οντας αθεράπευτος πατριώτης (και να με συμπαθάνε οι μεταμοντέρνοι που θεωρούν τον πατριωτισμό μιαν απλή και ολίγον γελοία “κατασκευή”), ελπίζω αισιόδοξα ότι οι συμπολίτες μου είναι όχι μόνο ικανοί να δουν την κατάντια της πατρίδας τους, αλλά και να την ανορθώσουν στην πράξη, με το ακαταμάχητο όπλο που μας προσφέρει η Δημοκρατία: με την ψήφο».