Ενας άνθρωπος ασύλληπτης διάνοιας

O Τζον φον Νόιμαν μπροστά στον υπολογιστή που ο ίδιος κατασκεύασε στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον του Νιου Τζέρσεϊ. Παρότι η μνήμη του δεν ξεπερνούσε τα 5 kilobytes, όλοι αποδέχονται ότι από αυτό το μηχάνημα άρχισαν όλα... Φωτ. SHELBY WHITE AND LEON LEVY ARCHIVES CENTER / INSTITUTE FOR ADVANCED STUDY / ALAN RICHARDS

ANANYO BHATTACHARYA
Τζον φον Νόιμαν, ο άνθρωπος από το μέλλον
μτφρ.: Σταύρος Πανέλης
επιμ. μτφρ.: Νέστορας Χούνος
τελική θεώρηση: Παναγιώτης Τραυλός
εκδ. Τραυλός, 2022, σελ. 544

Πώς περιγράφεις έναν άνθρωπο που θεμελίωσε την κβαντική μηχανική, εφηύρε μεγάλο μέρος της ατομικής βόμβας, έφτιαξε έναν απ’ τους πρώτους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, επινόησε τη θεωρία των παιγνίων, αλλά και των «ζωντανών» μηχανών, χωρίς να πέσεις στην παγίδα της εξιδανίκευσης της ευφυΐας; Απ’ τις πρώτες κιόλας σελίδες της βιογραφίας του Τζον φον Νόιμαν, ο συγγραφέας Ανάνιο Μπατατσάρια σπεύδει να χαρακτηρίσει τον μεγάλο μαθηματικό «άνθρωπο ασύλληπτης διάνοιας». Στο πολύ αναλυτικό και συναρπαστικό βιβλίο του τεκμηριώνει μέσω πρωτογενούς έρευνας –και λεπτομερώς– τον ισχυρισμό αυτό, ακολουθώντας την πορεία της επιστημονικής δραστηριότητας ενός ανθρώπου ασυνήθιστων διανοητικών ικανοτήτων, ο οποίος πράγματι έμοιαζε να έρχεται «από το μέλλον», όπως σημειώνεται και στον υπότιτλο της βιογραφίας του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά απ’ τις Εκδόσεις Τραυλός, σε μετάφραση του Σταύρου Πανέλη. Στην πορεία, δεν χάνει την ευκαιρία να αναδείξει και την περίπλοκη προσωπικότητα του βιογραφουμένου, μακριά όμως από ηθικολογίες.

Με χιούμορ και πάθη

Ο Φον Νόιμαν παρουσιάζεται σ’ ένα πρώτο επίπεδο ως ένας από εμάς, με τις αδυναμίες, τα πάθη και το χιούμορ του. «Ως καθηγητής στο Ινστιτούτο Σπουδών του Πρίνστον, θέση που κατείχε από το 1933 μέχρι τον θάνατό του, το 1957, ο Φον Νόιμαν “διασκέδαζε” ενοχλώντας τους διάσημους γείτονές του, όπως τον Aλμπερτ Αϊνστάιν και τον Κουρτ Γκέντελ, παίζοντας στη διαπασών γερμανικά εμβατήρια στο γραμμόφωνο του γραφείου τους», γράφει ο Μπατατσάρια. Σταδιακά, όμως, η αφήγηση αρχίζει να παίρνει αυξανόμενα τη μορφή ενός χρονικού διανοητικής περιπέτειας. Το μέγεθος της σκέψης του Φον Νόιμαν απειλεί να επισκιάσει κάθε ανθρώπινη διάσταση. «Ο Αϊνστάιν πυροδότησε πραγματική επανάσταση στον τρόπο που κατανοούσαμε τον χρόνο, τον χώρο και τη βαρύτητα», συνεχίζει ο Βρετανός βιογράφος, «ο Γκέντελ, παρότι δεν ήταν τόσο διάσημος, άσκησε την ίδια επίδραση στον χώρο της μαθηματικής λογικής. Ωστόσο, όσοι γνώριζαν και τους τρεις, δεν είχαν την παραμικρή αμφιβολία ότι ο Φον Νόιμαν ήταν, με μεγάλη διαφορά, η πιο λαμπρή διάνοια μεταξύ τους. Μάλιστα, οι συνάδελφοί του έκαναν χιούμορ λέγοντας ότι ο Φον Νόιμαν καταγόταν από κάποιο ανώτερο είδος, αλλά είχε μελετήσει τόσο καλά τα ανθρώπινα όντα, ώστε μπορούσε να τα μιμείται με τέλειο τρόπο».

Oι συνάδελφοί του έλεγαν χαριτολογώντας ότι ο Φον Νόιμαν καταγόταν από κάποιο ανώτερο είδος, αλλά μπορούσε να μιμείται τους ανθρώπους με τέλειο τρόπο.

Ο Φον Νόιμαν ή αλλιώς ο «Τζόνι», όπως ήθελε να τον αποκαλούν, γεννήθηκε το 1903 στην Ουγγαρία. Μετανάστευσε στην Αμερική σε ηλικία 27 ετών, όπου και πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του, διαγράφοντας μια λαμπρή ακαδημαϊκή και επαγγελματική καριέρα κι έναν πλούσιο σε αναγνώριση βίο. Η επιστημονική του συμβολή υπήρξε αξιοσημείωτη από πολλές απόψεις, καθώς ο Φον Νόιμαν δεν επαναπαύθηκε ποτέ στα επιτεύγματά του. Ξεκίνησε θεμελιώνοντας μαθηματικά την κβαντική θεωρία χτίζοντας «έναν βράχο βεβαιότητας», όπως γράφει χαρακτηριστικά ο βιογράφος του, «καταμεσής μιας θάλασσας πιθανοτήτων», έπειτα πέρασε στην έρευνα των εκρηκτικών και τη βαλλιστική, συμβάλλοντας καθοριστικά στη δημιουργία ατομικής βόμβας, στη συνέχεια, εξερεύνησε τη δημιουργία των πρώτων ηλεκτρονικών υπολογιστών, αλλά και των αυτοαναπαραγώμενων μηχανών και, τέλος, έγραψε το ιδρυτικό κείμενο της θεωρίας των παιγνίων. Πόσα να περιμένει κάποιος από ένα και μόνο πνεύμα; Ο Μπατατσάρια τον εντάσσει δίκαια στη χορεία των πιο λαμπρών μυαλών του 20ού αιώνα.

Το «Manhattan Project»

Ακόμη και η πιο αμφιλεγόμενη ιστορία της ζωής του Φον Νόιμαν, η συμμετοχή του στο «Manhattan Project» για την κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας, χαρακτηρίζεται περισσότερο από μια διάθεση κατανόησης, παρά από μια πιο κριτική προσέγγιση. Ο βιογράφος δεν είναι δικαστής ούτε επαγγελματίας ηθικολόγος. Είναι πιθανό, ωστόσο, να έχει μαγευτεί απ’ το έργο και το βεληνεκές της προσωπικότητας του αντικειμένου του. Αλλά δεν μασάει τα λόγια του. Ο Φον Νόιμαν ήταν όντως ανάμεσα στους επιστήμονες που ανέπτυξαν την κατασκευή της ατομικής βόμβας και η βόμβα που έπεσε στο Ναγκασάκι είχε και τη δική του επιστημονική υπογραφή.

Σύμφωνα με τον Μπατατσάρια, η απόφαση της συμμετοχής στο σχέδιο ήταν συνειδητή και αιτιολογημένη. Ο Φον Νόιμαν πίστευε κυνικά στην αποτρεπτική ισχύ των πυρηνικών όπλων. «Οι προσωπικές εμπειρίες του από την Ουγγαρία του Μπέλα Κουν και όσα είχε δει στη ναζιστική Γερμανία ενστάλλαξαν μέσα του πραγματικό τρόμο για τις ολοκληρωτικές δικτατορίες», γράφει ο Βρετανός συγγραφέας. Σε κάθε περίπτωση, «ο ίδιος είχε πλήρη επίγνωση των διαφόρων τρόπων με τους οποίους το έργο του θα μπορούσε τελικά να συμβάλει στην καταστροφή της ανθρωπότητας».

«H μεγαλύτερη αγάπη του ήταν η ίδια η σκέψη του»

Ως συγγραφέας βιβλίων εκλαΐκευσης της επιστήμης, ο Μπατατσάρια ξοδεύει πολλές λέξεις προκειμένου να κάνει κατανοητές τις έρευνες του Φον Νόιμαν, οπότε το αποτέλεσμα θα απομακρύνει αναγνώστες που δεν ενδιαφέρονται να εξοικειωθούν περισσότερο με το έργο του ιδιοφυούς μαθηματικού. Ο πιο απαιτητικός αναγνώστης ωστόσο, θα ικανοποιηθεί γιατί θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα την καταγωγή των ιδεών που διαμορφώνουν το τεχνολογικό σύμπαν του καιρού μας. Στο βιβλίο υπερτερεί ξεκάθαρα η επιστήμη και η ιστορία των ιδεών. 

Ο βιογράφος έχει πάρει πλήθος συνεντεύξεων από ανθρώπους που γνώρισαν τον διάσημο επιστήμονα, αποσπώντας τους μαρτυρίες κι ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες, οι οποίες συνδυαστικά μας δίνουν μια πληρέστερη εικόνα του. «Παρότι λάτρευε πραγματικά τη μητέρα μου», εκμυστηρεύεται η κόρη του Μαρίνα στον βιογράφο, «η μεγαλύτερη αγάπη του ήταν η ίδια η σκέψη του, μια ενασχόληση στην οποία αφιέρωνε τον περισσότερο χρόνο του και, όπως συμβαίνει με πολλές ιδιοφυΐες, φαινόταν να παραβλέπει τις συναισθηματικές ανάγκες των γύρω του». Παρ’ όλα αυτά, ο Φον Νόιμαν περιγράφεται από φίλους του ως ένας πάντα ευγενικός, συνεσταλμένος και γενναιόδωρος άνθρωπος. Οδηγούσε σαν δημόσιος κίνδυνος στους χώρους του Πανεπιστημίου Πρίνστον και του άρεσε η καλή ζωή και το χρήμα.

Στην κατακλείδα της βιογραφίας, ο συγγραφέας δεν αποφεύγει μια μικρή δόση διδακτισμού, η οποία όμως θα μπορούσε να διαβαστεί ως μια επίκαιρη συμβουλή από τον πλέον κατάλληλο άνθρωπο για τις τεχνοεπιστημονικές προκλήσεις του παρόντος και του μέλλοντος.

«Ο άνθρωπος από το μέλλον» κλείνει με μια αναφορά σ’ ένα εμβληματικό κείμενο του Φον Νόιμαν, που δημοσιεύθηκε το 1955, με τίτλο «Μπορούμε να επιβιώσουμε από την τεχνολογία;». Εκεί, ο επιστήμονας δηλώνει εμφατικά ότι είναι αδύνατον να σταματήσουμε την εξέλιξη των ιδεών. Σίγουρα υπάρχουν πολύ θετικές και χρήσιμες εξελίξεις στην τεχνολογία, αλλά έρχονται μαζί με τεράστιους κινδύνους, ακόμη και με υπαρξιακές απειλές. Η ασφάλεια είναι κάτι σχετικό και δεν υφίσταται πανάκεια για την αντιμετώπιση των αυξανόμενων προβλημάτων, λέει ο Νόιμαν. Για την αποφυγή του πλέον καταστροφικού σεναρίου, του αφανισμού μας ουσιαστικά απ’ την τεχνολογία, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να προσδιορίσουμε τις ανθρώπινες ιδιότητες που θα μας είναι απολύτως απαραίτητες εφεξής: «υπομονή, προσαρμοστικότητα, ευφυΐα». Νομίζω ότι αξίζει να το ακούσουμε αυτό όλοι προσεκτικά.