Eνα μυθιστόρημα «κωμικό και παλαβό»

Το μυθιστόρημα στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα και πρόσωπα. Ο συγγραφέας Σολ Μπέλοου (φωτ.) ήθελε να μεταφέρει μυθοπλαστικά τη σχέση του με τον ποιητή Ντέλμορ Σβαρτς.

SAUL BELLOW
Το δώρο του Χάμπολντ
μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
εισαγωγή: Jeffrey Eugenides
εκδ. Gutenberg, 2023, σελ. 815

Το 1976 ήταν μια χρονιά-ορόσημο για τον Σολ Μπέλοου. Μέσα σε λίγους μήνες έλαβε δύο βραβεία που κάθε συγγραφέας ονειρεύεται για τον εαυτό του: το Βραβείο Νομπέλ και το Πούλιτζερ. Κι αν για το πρώτο η απόφαση της επιτροπής ήταν προφανής (είχαν προηγηθεί έργα μακράς πνοής και ουσιαστικής λογοτεχνικής τομής, όπως το «Χέρτσογκ», το «Αδραξε τη μέρα» και οι «Περιπέτειες του Ωγκι Μαρτς»), για το πολυσέλιδο μυθιστόρημά του «Το δώρο του Χάμπολντ» χρειάστηκε η στέψη για να τοποθετηθεί στη χορεία των κορυφαίων βιβλίων του. Εως τότε οι κριτικοί της εποχής ήταν διχασμένοι στις κρίσεις τους. Κάποιοι εξ αυτών θεώρησαν πως ήταν μια άναρχη προσπάθεια, γεμάτη αλλοπρόσαλλες δοξασίες και φιλοσοφικά πετάγματα. Ο Φίλιπ Ροθ το επαίνεσε μεν, δεν δίστασε δε να το χαρακτηρίσει ως το «πιο παλαβό από τα κωμικά μυθιστορήματα που βλέπουν το φως της δημοσιότητας».

Ο ήρωας είναι χωρισμένος, γνωρίζει άλλη γυναίκα που σκοτώνεται σε αεροπορικό δυστύχημα, τα φτιάχνει με τρίτη, η οποία τον παρατάει για ένα νεκροθάφτη.

Κι ίσως εδώ ακριβώς βρίσκεται η ουσία του ζητήματος. Το πικαρέσκο ύφος του Μπέλοου, σε συνδυασμό με την προσήλωσή του στην ανθρωποσοφία (ένα αποκρυφιστικό σύστημα και διδασκαλία που δημιουργήθηκε από τον Αυστριακό Ρούντολφ Στάινερ και ως σκοπό είχε την προσπάθεια να συνδυαστεί ο αποκρυφισμός με τη νεότερη επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη), καθώς και η έκκεντρη ανάπτυξη της πλοκής, προκάλεσαν ουκ ολίγες παρεξηγήσεις στους συγκαιρινούς του Μπέλοου.

Το «Δώρο του Χάμπολντ» είναι ένα κλασικό roman à clef. Δηλαδή, ένα μυθιστόρημα που στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα και πρόσωπα. Ο Μπέλοου ήθελε να μεταφέρει μυθοπλαστικά τη σχέση του με τον ποιητή Ντέλμορ Σβαρτς. Κάπως έτσι, ο κεντρικός ήρωας Τσάρλι Σιτρίν είναι ένας επιτυχημένος και ευκατάστατος συγγραφέας ιστορικών βιβλίων, παρασημοφορημένος με μετάλλιο από τη γαλλική κυβέρνηση και φωταγωγημένος από το Μπρόντγουεϊ, όταν ένα έργο του ανεβαίνει σε κεντρική θεατρική σκηνή γνωρίζοντας άπλετη επιτυχία και στη συνέχεια γίνεται μια –εξίσου– επιτυχημένη ταινία. Ο Σιτρίν, όμως, δεν είναι τίποτα άλλο από δορυφόρος του Βον Χάμπολντ Φλάισερ. Υπάρχουν πολλοί ήρωες στην παγκόσμια λογοτεχνία που μοιάζει να έχουν φτιαχτεί από περίεργο καλούπι. Σ’ αυτούς πρέπει να προστεθεί αναμφίβολα και ο Χάμπολντ. Είναι χαρισματικός ποιητής (αν και ολιγογράφος), ιδιοφυΐα, παθιασμένος ρήτορας με τάσεις προς τη διανοητική μεγαλοστομία και με εκρήξεις θυμού που φτάνουν έως και στις δικαστικές αίθουσες. Ο Σιτρίν γίνεται ο προστατευόμενός του έως τη στιγμή που η δόξα τού απλώνει το χέρι και τότε ο Χάμπολντ πηγαίνει στο απέναντι στρατόπεδο και τον πολεμάει. Είναι φανερό πως γλιστράει επικίνδυνα προς την τρέλα και τελικά πεθαίνει μόνος και έρημος σε ένα κακόφημο ξενοδοχείο.

Δώρο από τον άλλο κόσμο

Κι όμως, από τον άλλο κόσμο στέργει τον άμοιρο Σιτρίν και του παραδίδει ως κληρονομιά ένα δώρο που μπορεί να τον ξελασπώσει. Για λόγους αρχής δεν χρειάζεται να πούμε ποιο είναι αυτό το δώρο, εντούτοις έχει σημασία να δικαιολογηθεί ο χαρακτηρισμός «άμοιρος» για τον Σιτρίν. Μπορεί η επιτυχία να έχει καταυγάσει το έργο του, εντούτοις είναι μπλεγμένος σε διάφορες καταστάσεις που τον ξεπερνούν. Η πρώην γυναίκα του έχει αποφασίσει να του υφαρπάξει όλη την περιουσία, τα οικονομικά του πάνε από το κακό στο χειρότερο, ενώ ένας μαφιόζος της κακιάς ώρας, ο Καντάμπιλε, του διαλύει την ακριβή Mercedes και στη συνέχεια γίνεται σκιά του. Πρώτα απειλώντας τον κι ύστερα θέλοντας να γίνει ο ατζέντης του. Ενδιαμέσως, ο Σιτρίν χάνει μια άλλη γυναίκα σε αεροπορικό δυστύχημα και τελικά συνδέεται ερωτικά με τη νεαρή και άκρως θελκτική Ρενάτα, που στο τέλος τον παρατάει για έναν πλούσιο νεκροθάφτη.

Από το Σικάγο που είναι η βάση του έως τη Νέα Υόρκη που βρίσκει τον Χάμπολντ κι από εκεί στην Ευρώπη, ο Σιτρίν άλλο δεν κάνει από το να περιφέρει το σώμα και τις σκέψεις του. Το ηχηρό παράδοξο είναι ότι τον περισσότερο καιρό περνάει τις μέρες του ξαπλωμένος, μακριά από τη βουή του πλήθους, θέλοντας έτσι να συνδεθεί με τον κόσμο των ιδεών. Θυμίζει κάτι από Προυστ όλη αυτή η εμμονή του με την απάθεια και την οπισθοχώρηση σε έναν κόσμο άυλης πραγματικότητας. Ο Σιτρίν είναι μια φυσιογνωμία που βιώνει έντονα το επικείμενο τέλος, την αγωνία του επέκεινα, τη φθορά του γήρατος και τις λογής αναποδιές της ζωής του με έναν τρόπο εξουθενωτικά εγκεφαλικό.

Είναι φανερό πως το μυθιστόρημα το διατρέχουν κάποιες από τις κεντρικές ανησυχίες του Μπέλοου: η αίσθηση του πεπρωμένου που δεν είναι ποτέ μακριά από την άβυσσο και το φως του ταλέντου ή της έμπνευσης που φθίνει σταδιακά έως του σημείου της πλήρους αποχώρησης που υπογράφει ο θάνατος. Ακόμη και στα κάπως ελαφρά μέρη του βιβλίου, το σκοτάδι τριγυρίζει τις λέξεις.

Η φωνή του μυθιστορήματος είναι πολλές φωνές μαζί. Ο λογοτεχνικός μύθος λέει πως ο Μπέλοου ξεκίνησε με την πρόθεση να γράψει μόλις ένα διήγημα για τη σχέση του Σιτρίν με τον Χάμπολντ και στη συνέχεια ενέταξε πολλά διαφορετικά κείμενα, με αποτέλεσμα αυτό το παζλ να δείχνει παράταιρο. Δεν είναι διότι τα πάντα ενοποιούνται από το ύφος του συγγραφέα που μοιάζει με τις διαθέσεις ενός παιχνιδιάρικου κύματος. Αλλοτε σε βυθίζει σε φιλοσοφικές αναλύσεις κι άλλοτε σε παρασέρνει με το καυστικό χιούμορ και την ειρωνεία του (ειδικά στα σημεία που ρίχνει ευθείες βολές κατά της συνολικής πνευματικής κατάστασης των ΗΠΑ). Το μυθιστόρημα ευτύχησε να μεταφερθεί στα ελληνικά μέσω της πολύ καλής μετάφρασης της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου. Η έκδοση περιλαμβάνει κι ένα άκρως ενδιαφέρον επίμετρο του Τζέφρι Ευγενίδη.