Είδαμε τη Δεσποινίς Μαργαρίτα στο Θέατρο Άλμα

Ο Ρομπέρτο Ατάϋντε  εμπνεύστηκε και έγραψε το έργο κάτω από τη βαριά σκιά του δικτατορικού καθεστώτος της Βραζιλίας. Ανέβηκε για πρώτη φορά το 1973 στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Λίγες μέρες μετά την πρεμιέρα, οι παραστάσεις απαγορεύτηκαν από τις Αρχές, το κείμενο πέρασε από λογοκρισία και ξαναπαίχτηκε, αφού επιβλήθηκαν περικοπές.

 Μια προσωπικότητα, ένας τραγικός κλόουν,  μια γυναίκα μοιρασμένη ανάμεσα στη γυναίκα και στη δασκάλα, η ηρωίδα του Ατάιντε πασχίζει να  υψώσει τη φωνή της. Από τη μία είναι τα μαθήματα Γεωγραφία, Βιολογία, Ιατρική, Σεξολογία, το εκπαιδευτικό σύστημα και η τάξη και από την άλλη υπάρχει η ζωή με τις μεγάλες ερωτήσεις και απορίες της.

Ο θάνατος, η Δικαιοσύνη και η αδικία, η ισότητα, η εξουσία, οι σχέσεις. Με έναν λόγο βίαιο, με μια ροπή προς την υπερβολή και (ενίοτε) τη γελοιότητα και με την απαίτηση για τυφλή υπακοή η Δεσποινίς Μαργαρίτα ζητεί υποταγή- την ίδια στιγμή που αναρωτιέται για την εξουσία. Και προτού φύγει προειδοποιεί: «Η Δεσποινίς Μαργαρίτα έχει ακόμη πολλά να σας διδάξει».  Η δεσποινίς Μαργαρίτα  είναι απρόβλεπτη δε γνωρίζει τι θα την εξοργίζει  και πότε. Κατάφερε να δείξει με απόλυτη φυσικότητα όλες τις αντιφάσεις της, την ημιμάθειά της, τα απωθημένα της, την εμπάθεια αλλά και τους φόβους της. Γιατί η δεσποινίς Μαργαρίτα, όπως και η κάθε λογής εξουσία, φοβόταν την αμφισβήτησή της και την ανατροπή της.

Το έργο  έγινε γνωστό στην Ελλάδα  όταν η Έλλη Λαμπέτη το πρωτοπαρουσίασε  το 1975.  Ένας μονόλογος, σε μετάφραση Κώστα Ταχτσή και σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη, στο θέατρο Διονύσια. Η επιτυχία εκείνης της παράστασης ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Και η ιδιόρρυθμη δασκάλα ταυτίστηκε με την ερμηνεία της Λαμπέτη. Ο σκηνοθέτης Γιάννης Μαργαρίτης ενέταξε στην παράσταση τη φωνή της, φόρο τιμής σε αυτήν την εξαιρετική παράσταση, σαν να παίρνει την σκυτάλη κατευθείαν από την Έλλη Λαμπέτη, η Κατερίνα Μαραγκού.

Πρόκειται όμως για ένα βίαιο και σκληρό έργο που θα μπορούσε να έχει γραφτεί σήμερα. Τόσο σύγχρονος και τόσο αληθινός αλλά και αστείος και σαρκαστικός συγχρόνως ο Ρομπέρτο Ατάυντε . Η Δεσποινίς Μαργαρίτα αντιπροσωπεύει τον άνθρωπο που έχει εξουσία. Είναι αυτή που εξουσιάζει μια ολόκληρη τάξη. Αλλά κάπως έτσι δεν συμβαίνει και στην πραγματικότητα;

« Καλησπέρα σας. Όπως ήδη γνωρίζετε είμαι η καινούργια σας δασκάλα. Ονομάζομαι Δεσποινίς Μαργαρίτα. Το γράφω στον πίνακα για να το θυμάστε. Πριν αρχίσουμε, θα ήθελα να γνωριστούμε λιγάκι. Στη συνέχεια θα σας πω δυο λόγια για τη σημασία της εκπαίδευσης. Υπάρχει κανείς εδώ μέσα που να ονομάζεται Μεσσίας; Ιησούς; Όχι; Άγιο Πνεύμα; Κάποιος σε αυτήν την τάξη που να ονομάζεται Άγιο Πνεύμα; Είστε σίγουροι; Ωραία. Η Διεύθυνση μου το είχε πει πως είσθε ένα καλό τμήμα».  Οπότε αφού  δεν υπάρχει θαύματα αναγκαστικά θα πρέπει να δουλέψουν, να κοπιάσουν για τη γνώση και να υπακούν.  Σαν έκπτωτοι οι μαθητές από τον παράδεισο τώρα πια θα είναι αναγκασμένοι να ιδρώσουν για το αγαθό της γνώσης, να βασανιστούν. Μόνο ο θεός θα μπορούσε ίσως να αντισταθεί στο λόγο της δεσποινίδας Μαργαρίτας.

Η Βιολογία όπως τους  λέει  έχει αρχή μέση και τέλος. «Όλοι σας θα πεθάνετε!
Αύριο, θα σας βάλω να γράψετε μία έκθεση. Θέλω να είναι η ωραιότερη έκθεση της ζωής σας. Η πιο δημιουργική. Θέμα: Η κηδεία σας. Θέλω ο καθένας σας να περιγράψει την κηδεία του με δικά του λόγια, χωρίς αντιγραφές! Αν τσακώσω δυο κηδείες που να μοιάζουν μεταξύ τους, έστω και τόσο δα, θα τις μηδενίσω και τις δύο! Θέλω ν' αφήσετε τη φαντασία σας να οργιάσει. Θέλω η κηδεία του καθενός να είναι πρωτότυπη. Μοναδική. Έτσι, μόνον, έτσι μαθαίνεται η Βιολογία!» Εμπεδώνει κανείς έτσι την πεπερασμένη φύση του και τα όριά του.

Τα σκηνικά και το κοστούμι της Δεσποινίδας Μαργαρίτας από την  Carmencita Brojboiu δημιουργούν μια περίκλειστη τάξη σκοτεινή, με μια χαραμάδα στο βάθος και ένα αμφίφυλο κοστούμι, μια όχι και τόσο θελκτικής γυναίκας.

Η σκηνική παρουσία του μονολόγου  είναι η έδρα της δασκάλας, ένας  χάρακας, ενώ οι μαθητές της είναι οι θεατές που την παρακολουθούν.  Η Δεσποινίς Μαργαρίτα  αρχικά νιώθει άβολα, ψάχνει τα πατήματά της μέχρι να ξεδιπλώσει τον φασιστικό της χαρακτήρα, που κατά βάση κρύβει τον φόβο της πτώσης της. Φορά κοστούμι και γραβάτα, έχει ένα αυστηρό, θα έλεγε κανείς ύφος  εξουσιαστή.  Σηκώνει συχνά το χέρι σαν φασιστικό χαιρετισμό, δεικνύοντας κάπου ψηλά με πυγμή  θυμίζοντας έτσι τη φυσιογνωμία του Τσάπλιν να διακωμωδεί τον Χίτλερ. Μοναδική η Κατερίνα Μαραγκού! Ερμηνεύει τη λεπτομέρεια. Πραγματικά κεντά τον λόγο και την κίνηση. Τρομάζει τα παιδιά με την παρουσία της, με την κίνηση και τα χτυπήματα του χάρακα, που λειτουργεί σαν μαστίγιο.

Στους τοίχους της τάξης υπάρχουν συνθήματα : «Παιδεία σημαίνει παιδεύω», «Ποια είναι τα παιδάκια που οι μεγάλοι αγαπούνε; Είναι τα παιδάκια που υπακούνε»,  ενώ η τάξη μοιάζει με φυλακή. Βασικά στοιχεία της παράστασης προβάλλονται στο πίσω μέρος της σκηνής, συνθήματα της δεσποινίδας Μαργαρίτας που πρέπει να αφομοιωθούν από τους μαθητές της και ο σκελετός για το μάθημα της Βιολογίας, που βέβαια υπενθυμίζει πόσο ρευστά και φρούδα είναι όλα και πως κάθε αυτοκρατορία, κάθε εξουσία πάντοτε θα πεθαίνει, θα καταλήγει, θα καταρρέει. Είναι η φυσική μοίρα των θνητών και όλων των γήινων πραγμάτων.

Η Δεσποινίς Μαργαρίτα του Ρομπέρτο Ατάϋντε είναι ένα έργο που θίγει διάφορα ζητήματα με εύστοχους και μερικές φορές όχι τόσο εμφανείς παραλληλισμούς. Το κείμενο, κείμενο πρωτίστως αναρχικό και άρα πλήρες πολιτικών και κοινωνικών προβληματισμών, με κεντρικό θέμα  να έχει την εξουσία σε όλες της τις μορφές: μες στην οικογένεια, μες στο σχολείο και την εκπαίδευση γενικότερα, ως εγγενές χαρακτηριστικό του κράτους, της κοινωνίας, της θρησκείας, της ηθικής και των όλων των  άλλων φορέων που επιχειρούν να χειραγωγήσουν τνα άνθρωπο και να ελέγξουν την σκέψη του. Είναι πραγματικά ευφυέστατος ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας παραθέτει τις μορφές που μπορεί να πάρει η εξουσία, αποκαλύπτοντας τον συσχετισμό, την αλληλεπίδραση και κυρίως την αναπαραγωγή των διάφορων εκφάνσεών της. Δασκάλα της δεσποινίδος Μαργαρίτας ήταν η κυρία Μαργαρίτα. Η μία θέριεψε την άλλη. Το όνομα αλλάζει, ο πυρήνας  της εξουσίας παραμένει η ίδια και κομμάτι της είναι η καταπίεση. Καθόλου τυχαία η αντιπαράθεση της εξουσίας του σχολείου με εκείνη της οικογένειας.  Εξάλλου η δεσποινίς Μαργαρίτα ενημερώνει τους μαθητές της πως αποτελεί τη δεύτερη μητέρα τους. Οι γονείς τους τους αναγκάζουν να πηγαίνουν στο σχολείο γιατί τα παιδιά δεν θέλουν πραγματικά.  Βρίσκονται στο σχολείο χωρίς τη θέλησή τους. «Οι γονείς σας πληρώνουν για να μην υπάρχετε! Τίποτα δεν είναι πιο ακριβό από το τζάμπα. Η δημόσια δωρεάν παιδεία είναι πιο ακριβή από την ιδιωτική.» Απαιτεί αλληλοκατανόηση και αρμονική συνεργασία και δημιουργεί ένα τοπίο σκοτεινό και δυστοπικό. « Η τυφλή υπακοή είναι η υψηλότερη αρετή.» Ξεκαθαρίζει ότι δεν πρόκειται να δεχτεί την ανυπακοή.

Η υπακοή και η πειθαρχία τονίζονται συχνά από τη δεσποινίδα Μαργαρίτα, με τρόπο που παραπέμπει στο κράτος και στην επιβολή κοινωνικών κανόνων. Η δεσποινίς Μαργαρίτα στο έργο επιβάλλεται σε μαθητές, σε εφήβους· αναφέρεται όμως πολλές φορές και στη μετά το σχολείο περίοδο της ζωής τους, υπενθύμιση ότι το παιχνίδι συνεχίζεται εσαεί. «Όλος ο κόσμος θέλει να είναι δεσποινίς Μαργαρίτα», λέει. Οι εξουσιαζόμενοι θα ήθελαν να είναι εξουσιαστές. Δεν ενοχλεί η εξουσία φαίνεται,  ενοχλούνται όσοι δεν την έχουν και δεν την ασκούν.

Η Δεσποινίς Μαργαρίτα δεν είναι μόνο ο εξουσιαστής, είναι  ίσως το φερέφωνο της ημιμάθειας, της ψευδεπίγραφης ηθικής , μία καταγραφή της παραφροσύνης ενός ψυχωτικού προσώπου στους μαθητές του. Σόκαρε με τα ξεσπάσματά της, με αυτά που δίδασκε στους μαθητές της, με τις κινήσεις της, με αυτά που τόνιζε όταν τα έγραφε στον πίνακα για να μην τα ξεχάσουν οι μαθητές - θεατές.

Ωραίος ο φωτισμός, το στήσιμο της δεσποινίδας  Μαργαρίτας από τον σκηνοθέτη της παράστασης Γιάννη Μαργαρίτη.  Όταν μιλά στο μικρόφωνο η σκιά της στη σκηνή μεγεθύνει την απειλή αυτού του σχιζοφρενούς προσώπου.

Το πρόσωπο αυτό είναι αποκύημα μιας κοινωνίας που νοσεί και πάσχει από υποκριτικό φασισμό. Αποδοκιμάζει τους ομοφυλόφιλους και για τον εαυτό της προκαλεί  τους πάντες να την ονομάσουν όπως θέλουν « αγάμητη, φαρμακομούνα, υστερική» δεν τη νοιάζει, ενώ τους απειλεί ότι θα τους κλωτσήσει. Θα ήθελε να την αγαπούν όμως , όπως και αυτή τους σέβεται και τους αγαπά. Η υποκρισία ξεχειλίζει. Δημιουργεί δήθεν την εντύπωση του σεβασμού για να τους απομακρύνει και να μπορεί να τους  ελέγχει και να τους λοιδορεί όποτε επιθυμεί.  Γίνεται μια φυσιογνωμία «Γκραν γκινιόλ», επιχειρώντας και πετυχαίνοντας ένα θέατρο του τρόμου. Κάθε τόσο ακούγονται πυροβολισμοί. Απόηχοι ενός ανελεύθερου καθεστώτος. Στην περίπτωση μιας μπόμπας βρωμούσας στην τάξη, απειλεί να τους τιμωρήσει όλους αν δεν φανερωθεί ο υπαίτιος.

Τους υπενθυμίζει ότι τα βάσανα του Ιησού Χριστού δεν τελειώνουν ποτέ, οπότε  τους προτείνει να ασχοληθούν με τη Βιολογία.

Μετά τις απειλές και τους χαρακτηρισμούς, μετά τον τρελό μοναδικό χορό της πέφτει κάτω  εξαντλημένη και ζητά συγγνώμη, λέγοντας ότι ακόμα και η Δεσποινίδα Μαργαρίτα μπορεί να κάνει λάθη. Τους διώχνει με το χτύπημα του κουδουνιού, ενώ τους προσκαλεί να σκεφτούν όσα τους είπε και να θυμούνται να κάνουν το καλό γιατί αυτός είναι ο μόνος δρόμος για την ευτυχία.

 Μετά από όσα έχουν προηγηθεί ο Ατάϋντε κλίνει το έργο  με ένα σαρκαστικό μειδίαμα.

Η  λειτουργική σκηνοθεσία του Γιάννη Μαργαρίτη , ο εξαιρετικός μουσικός σχολιασμός  του Σταμάτη Κραουνάκη στήριξαν απόλυτα τη μοναδική ερμηνεία αυτής της μεγάλη ηθοποιού, της Κατερίνας Μαραγκού, η οποία δεν φοβήθηκε τη σύγκριση με το ιερό τέρας την Έλλη Λαμπέτη και δημιούργησε μια πρωτότυπη, σύγχρονη, εφιαλτική Δεσποινίδα Μαργαρίτα με χαρακτηριστική κίνηση και  παράνοια. Μια παράσταση που δεν πρέπει να χάσει κανείς.

Ταυτότητα της παράστασης

Συγγραφέας: Ρομπέρτο Ατάϋντε

Μετάφραση: Κώστας Ταχτσής

Σκηνοθεσία και Φωτισμοί : Γιάννης Μαργαρίτης 

Μουσική: Σταμάτης Κραουνάκης 

Σκηνικό - Κοστούμια: Carmencita Brojboiu

Video :  Γιάννης Ντουσιόπουλος

με την Κατερίνα Μαραγκού